Door Marten van der Meulen

Eerder deze week ging op Twitter een lijstje rond met mensen die een bepaalde aanpak tegen Covid-19 steunen. Ik zal me daar, een wespennest vermijdend, verder inhoudelijk maar niet teveel mee bezighouden. Wel kan ik niet laten te vermelden dat de Franse viroloog Raoult (bekend van de chloroquinebehandeling) wetenschappelijk nogal betwistbaar werk lijkt af te leveren (zie hier en hier). Maar dat terzijde. Wat mij taalkundig interesseert is het gebruik van het woord ‘emeritus’ op dat lijstje, dat als titel ‘Medici’ heeft (daar valt ook nogal over te twisten, maar enfin). We komen op dat lijstje de volgende voorbeelden tegen:

• huisarts emeritus 
• psychiater emeritus
• natuurgeneeskundig arts emeritus
• radioloog emeritus
• arts emeritus
• oefentherapeut Cesartherapie emeritus

Het is een verrassend lijstje, want voor zover ik wist werd emeritus alleen gebruik bij hoogleraren en professoren. Toen ik zulks op Twitter deelde, werd me al snel duidelijk dat de titel ook in religieuze kringen wel wordt gebezigd (ik verkeer daar weinig ten gevolge van mijn opgroeien in Gomorra achter de Duinen). Maar bovenstaande voorbeelden lijken nergens te worden genoemd.

Gebruik

Nu kan Wikipedia me natuurlijk nog meer vertellen, ik wil kijken wat er ook daadwerkelijk gebeurt en hoe vaak. Ik wendde me dus tot COW, het grootste corpus dat beschikbaar is voor het Nederlands (ongeveer 6 miljard woorden). De inhoudswoorden die het vaakst voorkomen direct voor en na ‘emeritus’ zijn de volgende:

• hoogleraar – 7027
• professor – 1160
• predikant – 424
• pastoor – 156
• bisschop – 62
• aartsbisschop – 46
• hulpbisschop – 29
• president – 23
• voorzitter – 22
• lector – 19

Het verschil in frequentie is groot: duidelijk is dat hoogleraar op afstand de meestvoorkomende collocatie is, en dat de academie sowieso het verreweg belangrijkste domein is. Religie levert iets meer termen op, maar die komen allemaal vrij weinig voor. Van de termen uit het lijstje medici komt emeritus psychiater alleen voor als nom de plume voor een reageerder op De Speld (dat lijkt me vrij tekenend); arts emeritus komt één keer voor. Behalve dus in dat lijstje.

Functie

Het gebruik van emeritus wás dus erg beperkt: waarom wordt het dan hier nu zo uitbreidend gebruikt? Op zichzelf is zo’n betekenisuitbreiding niet zo vreemd, waarbij een woord van een specifieke functie of gebruikssituatie ruimer wordt toegepast. M§aar ik vermoed dat het in dit specifieke geval met autoriteit te maken heeft. Het lijkt me dat het gebruik van het woord emeritus meer cachet geeft dan een van de alternatieven, zoals ‘gepensioneerd’, ‘in ruste’, of ‘buiten dienst’. Zoals skepsoloog Pepijn van Erp ook reageerde op Twitter: het kan ook te maken hebben met het feit dat artsen zich niet langer ‘arts’ mogen noemen na hun pensionering: ze dienen “iets als ‘np’ (niet praktiserend)” te gebruiken. Dan is emeritus natuurlijk een betere en sjiekere term! 

De vraag is dan natuurlijk of het echt zo werkt: heeft het gebruik van het woord emeritus een effect op de perceptie van een autoriteitsargument? Ik vermoed dus van wel. Sowieso valt het me op (maar dat kan natuurlijk een recency illusion zijn) dat de titel emeritus ook in klimaatdebatten af en toe langskomt. Grappig is dat bij een kritisch stuk in NRC dan weer van ‘gepensioneerde hoogleraren’ wordt gesproken: duidelijk minder status. En een subtiel andere betekenis. De suggestie van ‘emeritus’ is, althans bij mij, dat men nog wel het betreffende ambt een beetje bijhoudt, alleen niet meer vanuit een officiële baan. Of dat ook echt zo is laat zich raden, maar zoals zo vaak: waarheid doet er niet toe, het gaat om perceptie.

Autoriteit

Of het gebruik van emeritus echt invloed heeft op hoe mensen autoriteit verwerken, dat weten we niet. Er is best wat onderzoek naar hoe mensen omgaan met autoriteitsargumenten: we weten bijvoorbeeld wel iets over hoe mensen met verschillende culturele achtergronden omgaan met onderzoekers die zich uitspreken over zaken die niks met hun vakgebied te maken hebben (zie hier). Nog niet gepubliceerd onderzoek dat ik deed samen met Gudrun Reijnierse liet bovendien zien dat het gebruik van ‘prof X van uni Y’ invloed kan hebben op de geloofwaardigheid van bepaald nieuws. Misschien speelt emeritus hier ook een rol bij. Hoewel oefentherapeut Cesartherapie emeritus bij mij toch vooral op de lachspieren werkt.

Dit stuk verscheen eerder op het blog van Milfje Meulskens
Foto: Papa emeritus, Thargol, Wikimedia