Het Maastrichts onder Napoleon

Een tekst uit 1807

Door Flor Aarts

Tijdens de Franse tijd (1794-1814) was Maastricht de hoofdstad van het Département de la Meuse inférieure, het Departement van de Nedermaas. Dat Departement bestond uit de 2 huidige provincies Limburg en nog een gebied in Duitsland. De prefect, Jean Baptiste Ruggieri, ontving in 1807 een brief van Baron Charles Etienne Coquebert de Montbret, directeur van het Bureau de Statistique in Parijs.

Zijn bureau inventariseerde gegevens over bevolkingsaantallen, migratie, huwelijken en  onderwijs, maar was ook geïnteresseerd in de verspreiding van talen en dialecten in het keizerrijk, met name in de vraag “Waar lopen de taalgrenzen” en  “Waar is Frans de voertaal en waar niet?” 

Coquebert de Montbret organiseerde tussen 1806 en 1812 een dialectenquête door de prefecten van de departementen een brief te sturen waarin hij hen verzocht hem een tekst te leveren van een aantal plaatsen in het plaatselijk dialect. Alle plaatsen moesten een vertaling leveren van dezelfde tekst, namelijk van de Parabel van de Verloren Zoon in het evangelie van Lucas, Hoofdstuk 15, verzen 11 t/m 32. 

Dit verzoek leidde in sommige gevallen tot misverstand. Gevraagd werd om een tekst in de “ter plaatse gangbare taal”. Veel ontvangers van dit verzoek konden zich niet voorstellen dat Parijs hiermee het plaatselijk dialect bedoelde. Dus leverden zij vertalingen in het Nederlands of het Duits. Dat was niet de bedoeling en dat kwam hen op een reprimande uit Parijs te staan. 

Maastricht leverde gelukkig een vertaling in het Maastrichts. De prefect van het Departement had uitdrukkelijk gevraagd om “une traduction dans le langage vulgaire de Maestricht” en niet “dans la langue hollandaise”.

Deze teksten bevinden zich voor het grootste gedeelte in  de Bibliothèque Nationale in Parijs en in de Bibliothèque Municipale in Rouen. Ze zijn in 2007 door Bakker en Kruijsen gepubliceerd in hun boek Het Limburgs onder Napoleon. Achttien Limburgse en Rijnlandse dialectvertalingen van ’De verloren zoon’ uit 1806-1807.

Ruggieri ontving de brief van het Bureau de Statistique in 1807. Deze brief is helaas niet bewaard gebleven. Zijn departement leverde teksten uit Maastricht, Meijel, Roermond, Roosteren, Venlo en Weert. 

De Maastrichtse vertaling van de Parabel van de Verloren Zoon

Deze vertaling werd gemaakt door Henri Laurent Partouns (1751-1840), pastoor van de Sint- Nicolaaskerk en later pastoor-deken van de Sint-Servaas. 

Voor de Franse tijd was hij leraar geweest aan de Latijnse stadsschool. Partouns was geen bescheiden man. Zijn vertaling gaat vergezeld van de opmerking “Deze vertaling is het werk van een zeer onderlegd man (“Cette version est l’ouvrage d’un homme très-instruit”.

De tekst (met commentaar) is te vinden in Bakker en Kruijsen, 2007, pp. 177- 215 en in Spronck, Van Sermoen tot Percessie, Aajd Mestreechs : Taal en Teksten 1770 – 1840, 2020, pp.185 – 191.

Euverzètting in good Mastreéchter Duts van de vergeliekenis van de verloore zoon, getrokke oet Sint Lucas vieftienste cappittel, èlfste veêrs tot-tet ind tou.

11 Heêr zag nog : Enne maan haw twie zeÛns.

12 En de jongste van hun heêt oan ze vayer gezag : Vayer, gemig et dyl van et good dat mig toukump. En de vayer heêt hun het good gedylt.

13 En neét veûl doag doa noa is de jongste, alles by ein gepak heùbbende, noa è veêr geleêge land goon ryze, woe dat-ter al ze good met slempe dedoorgemaak heêt.

14 En noadat-ter alles opgemaak haw, is-set enne groete hongersnoed in dat land gewoorde, en er begoest ermoy te lyen.

15 Heêr gonc dan voert en verheurde zich oan enne beûrger van dat land, en deê heêt heûm geschik noa zine paghoof um de vèrekes te heujen.

16 En er verlancde zine boek te veùllen mèt de schèllen die de vèrekes vroaten ; en nimes goaf ze heûm.

17 Dog tot inkier gekomme ziende heèt-er gezag :Wieveûl knègs heùbbe neet broed vol op in me vayers hoes, en ig vergoan hy van honger?

18 Ig zal opstoon en noa me vayer goon. En heûm zecgen : Vayer, ig heûb gezundig tege den himel en tegen ug.

19 Ig bin neét weêrdig eure zoon geneump te weêrde ; doat mèt mig as mèt eine van eur knègs.

20 En opstoande is-ser tot ze vayer gekomme. Dog as-ser nog van veêre woas, heêt heûm ze vayer  gezeén, en heêr is door compassi beweêg, en loupenteêre is-ser heûm um den hals gevallen, en heêt heûm gepuent.   

21 En de zoon heêt heûm gezag : Vayer, ig heùb misdoon tege den himel en tegen ug ; ig bin noe neét mi weêrdig eure zoon geneump te weêrde.

22 Dog de vayer zag tot zin knègs :Hoalt gaw de bèste tabbert en trek-t-em heûm oan, en geêft heûm enne rink oan de hand en scheun oan zin veut.

23 En bring-t-et vèt kaaf, en slag-t-et, en loate ver eêten en leûstig zien.

24 Want deê zoon van mig woar doed en heêr is weér leêvetig gewoorde ; heêr woar verlore en heêr is weérgevonde. Ze begoeste dan leùstig te eêten.

25 Dog den awdste zoon woar op et velt ; en as-ser oankwoam en by het hoes noaderde, heêt-ter het muziek en het dansse gehuert.

26 En heêr heêt eine van de knègs geroope en heûm gevroag wat tat beduyde.

27 En deêheêt heûm gezag : Eur broor is gekomme, en eur vayer heêt-et vèt kaaf geslag, umdat-ter heûm gezont weérgekreége heêt.

28 Heêr noam-et zier koelik en wou neét ingoon. Ze vayer dan oetkommende heêt heûm beginne te bayen.

29 Mer heêr antwoordende heêt oan ze vayer gezag : Zeét, ig deén ug sint zoe veûl joare en noet heùb ig eur gebod euvertraye, en noet heùb geêr mig è gytebeûkske gegeêve um mig mèt min vrun leùstig te make.

30 Mer noadat deéze eure zoon, deêmèt de hoore ze good dedoorgemaek heêt, gekommen is, heub geêr et vèt kaaf veur heûm geslag.

31 Dog heêr heêt heûm gezag : Minne zoon, de bis altied by mig, en al wat ig heûb is tien.

32 Mer ver moesten eêten en bly zien, umdat deéze broor van dig doet woar en weér leêvetig gewoorden is, verloore woar en weérgevonden is.

Wat de vertaling van Partouns taalkundig heel interessant maakt is dat hij er in het Frans Observations aan toevoegde, waarin hij commentaar geeft op de tekst, met name op de manier waarop hij moet worden uitgesproken. Veel woorden voorzag hij van speciale tekens, zoals een accent grave, een accent aigu of een accent circonflexe. Daardoor krijgen we een vrij goed beeld van hoe die tekst in 1807 moet hebben geklonken.

Enkele voorbeelden van zijn Observations bij speciale tekens (de volledige lijst staat  zowel in Bakker en Kruijsen (2007, pp.194 – 195) als in Spronck (2020, pp.190 – 191) :

De dubbele klinker en de a, i en u gevolgd door een e hebben de klank van de eerste klinker en zijn lang. Voorbeelden : maan, gemaak / gemaek, hoore, bies, kier, huer, gepuent.

e  :  in de woorden de, me, te, ze wordt de e uitgesproken als in de Franse woorden de, me ,te.

è  : mèt wordt uitgesproken als het Frans mette, vèt als de zes laatste letters in ils revêtent.

eé : zoals in neét, wordt uitgesproken als in het Frans.

eê : uitgesproken als ai. Zo wordt heêr ‘hij’ uitgesproken als haire.

ei en y : zoals in ein, ryze en dyl, hebben dezelfde klank en worden uitgesproken als ei in bouteille.

eu : zoals in heujen en scheun, wordt uitgesproken als eu in Frans feu, eux. 

eû : zoals in heûm en wieveûl, klinkt als heure, seul in het Frans.

ie : inkier (‘inkeer’),zier (‘zeer’). Ie is lang volgens Partouns.

oa :  volgens Partouns heeft het Frans geen voorbeelden van deze klank. Dat is vreemd. Moeten we hieruit concluderen dat oa in doag, doa en noa niet klonk als de o in het Frans mon, bon?

oe : klinkt als ou in het Frans : groet, begoest.

ou : zoals in toukump en loupenteere :  geen voorbeelden in het Frans. Partouns geeft verder geen commentaar.

oy : ermoy (‘armoede’). Komt niet in het Frans voor. 

ue : zoals in huer, gepuent. De u is hier lang volgens Partouns. 

nc : gonc (‘ging’), verlancde (‘verlangde’); Partouns merkt op dat de letter g na n kan worden vervangen door een c ; bang of banc wordt uitgesproken als banc in het Frans.

Geen commentaar van Partouns

ay : deze spelling wordt gebruikt in vayer (met lange a), maar ook in bayen (‘bidden’; tegenwoordig beie) en  euvertraye (‘overtreden; tegenwoordig euvertrejje’). Dit is dus niet dezelfde klinker. Geen commentaar van Partouns.

o : gekomme (‘gekomen’), gezont, hongersnoed etc. Aangezien Partouns hier geen commentaar geeft, weten we niet of de o-spelling hier staat voor de o-klinker (in stop) of de ó-klinker (in stóp). 

uy : beduyde (‘betekende’). Geen commentaar van Partouns.

cg : secgen (‘zeggen’). Geen commentaar van Partouns.

sch : schèllen (‘schillen’), scheun (‘schoenen’), geschik (‘gestuurd’). Geen commentaar van Partouns.

Vergelijking met het hedendaags Maastrichts

We kunnen de tekst op vier niveaus vergelijken met het Maastrichts van vandaag : het fonologisch niveau, het lexicologisch niveau, het morfologisch niveau en het syntactisch niveau.

Het fonologisch niveau

Wat opvalt is dat de tekst een aantal klanken heeft die anders worden uitgesproken als nu. Dit geldt met name voor de klank gespeld eê , bijvoorbeeld in heêr heêt (uitgesproken als ‘hair hait’), weêrde en deê (aanwijzend en betrekkelijk voornaamwoord). Deze klank komt niet minder dan 50 keer in de tekst voor. Deze uitspraak wordt door Maastrichtenaren nu als ‘boers’ beschouwd.. Tegenwoordig zeggen we heer heet, weur(d)e en dee.

Ook ‘boers’ zijn :

• de korte a-klank in van (tegenwoordig vaan) en dan (nu daan) ;
• de oe-klank in begoest, begoeste , moesten (tegenwoordig begós, begóste, móste),;
• de u-klank in ug (tegenwoordig uuch) ;
• de i-klank in ig, mig, dig (tegenwoordig iech, miech, diech).

Partouns spelt è in mèt, vèt, bèste. In het hedendaags Maastrichts worden deze woorden ook met è uitgesproken.  Deze spelling komt echter ook voor in een aantal gevallen waar we nu een e uitspreken : in knègs, vèrekes en in het lidwoord è. In zecgen  en trekt vinden we de spelling e, waar we nu è hebben. 

De spelling sl– en st– treffen we aan in slempe, slag-t, geslag, opstoon en opstoande. Hiermee geeft Partouns aan dat het Maastrichts een s had en niet de ‘boerse’ uitspraak sj-.

De spelling a in Mastreéchter geeft aan dat de eerste lettergreep nog niet werd uitgesproken met de schwa-klinker zoals nu in Mestreechter

In woorden die eindigen in de onbeklemtoonde lettergrepen –ig en –ik spelt Partouns steeds i : gezundig, koelik.

t-deletie

Er is sprake van t-deletie in gepak (‘gepakt’), opgemaak (‘opgemaakt’), geschik (‘gestuurd’), gevroag (‘gevraagd’), gezundig (‘gezondigd’), beweêg (‘bewogen’) en gevroag (‘gevraagd’), maar niet in begoest (nu : begós).

Slot-n 

Het voltooid deelwoord heeft een slot-n in gekommen, gewoorden en weérgevonden. In alle andere gevallen (13x) wordt de slot-n weggelaten, bijv. in getrokke, gewoorde, gekomme, geroope. 

De onbepaalde wijs wordt echter 13x met en 5x zonder slot-n gespeld : lyen, heujen ; rijze, make.  

De conclusie moet zijn dat de tekst geen uitsluitsel geeft over de uitspraak van de slot-n.

Tussen-n

Partouns spelt meestal een tussen-n als het volgende woord begint met h (den himel, den hals) of met een klinker (tegen ug, den awdste zoon).

Het lexicologisch niveau

De tekst bevat een aantal woorden die niet (of niet in deze vorm of betekenis) meer voorkomen in het hedendaags Maastrichts :

• Euverzètting (‘vertaling’)
• Vergeliekenis (‘vergelijking’, ‘parabel’)
• Getrokke oet (‘genomen uit’) 
• Duts (‘Diets’ of volkstaal) 
• Good (‘goederen’,’bezittingen’)
• Vayer (‘vader’)
• Dedoorgemaak (‘opgemaakt’)
• Slempe (‘goed eten en drinken’)
• as (‘zoals) : doat mèt mig as mèt eine van eur knègs 
• as (‘toen’) :Dog as-ser nog van veêre woas…
• begoes, begoeste (‘begon’ / ‘begonnen’)
• moesten (‘zouden moeten’)
• voert (‘weg’) : Heêr gonc dan voert
• dog (‘maar’) ; dog komt 4 maal voor, naast mer 3 maal. Endepols (1955, onder edik) beschrijft doch (= edoch) als ongebruikelijk. 
• Tabbert (‘mantel’)
• Leùstig zien (‘plezier maken’)
• Leêvetig (‘levend’)
• sint (‘sinds’) ; Endepols (1955) geeft zowel sins als sint.
• noet (‘nooit’); Endepols (1955) kent alleen noets.
• haw (‘had’)
• awdste (‘oudste’)
• tot (voorzetsel) heeft drie betekenissen : 1. Tegen : tege den himel en tegen ug ; 2. Bij : tot ze vayer ; 3. Tot : tot inkier. Tot komt niet voor als voegwoord met de betekenis ‘dat’.
• Weérgekreége (‘teruggekregen’)

Het morfologisch niveau

1. Werkwoorden

De onbepaalde wijs

De onbepaalde wijs wordt zowel met slot-n (13 maal) als zonder slot-n (5 maal) geschreven:

• lyen, heujen, zecgen
• rijze, slempe, make

Het tegenwoordig deelwoord

Het tegenwoordig deelwoord gaat uit op –de of – ende  : heûbbende, ziende, opstoande. Uitzondering :  loupenteêre. Het voltooid deelwoord Gekomme(n) wordt nog door Endepols (1955) als enige vorm gegeven, maar is inmiddels vervangen door gekoume. Beweêg (in : heêr is door compassi beweêg) is nu onregelmatig : bewoge. Het voltooid deelwoord gaat uit op –p als de stam eindigt op –m : geneump.

Tegenwoordige tijd 

 De 3^e persoon enkelvoud gaat uit op –p als de stam eindigt op –m : toukump.

Verleden tijd

De verleden tijd van zwakke werkwoorden wordt gevormd met het achtervoegsel –de : verheurde, noaderde, beduyde.  De volgende vormen worden nu als ‘boers’ ervaren : haw (‘had’), begoest (‘begon’) en begoeste (‘begonnen’). Moesten ( in Mer ver moesten eêten) is geen  verleden tijd, maar een conjunctivus, met de betekenis ‘zouden moeten’. Partouns spelt vroaten (3^e persoon meervoud, verleden tijd) met n (nu zonder n). Naast woas (1x) komt woar (5x) voor.  Endepols (1955) geeft beide vormen, Brounts et. al.(2004) alléén waor. De vorm oankwoam (met w) wordt alléén in Endepols gevonden.

Gebiedende wijs

De gebiedende wijs meervoud heeft het achtervoegsel –t in hoalt, trekt, geêft, bringt, slagt. De vier laatste vormen luiden in het hedendaags Maastrichts : trèk, geef, bringk, slach. Doat (doat mèt mig as mèt eine van eur   knègs) heeft dezelfde onregelmatige vorm als in het hedendaags Maastrichts. In ge mig (ge mig et dyl van et good dat mig toukump) is de f weggelaten.

2. Zelfstandige naamwoorden

Het meervoud wordt op 3 manieren gevormd :

• Door middel van de uitgang –e :joare, hoore ;
• Door middel van de uitgang –s : zeûns, vèrekes, knègs ;
•  Door middel van de uitgang –en : schèllen ;

Onregelmatig zijn : doag, scheun, veut, vrun ;

De tekst bevat één genitief : me vayers hoes en één verkleinwoord : gytebeûkske.

3. Lidwoorden

Het lidwoord van bepaaldheid : 

• de (de vayer) ; den (den himel), den awdste zoon) ;
• het (het hoes, het muziek) ;
•  et (et velt) ;

Het lidwoord van onbepaaldheid :

•  enne (enne maan, enne rink) ; 
•  è (è veêr geleêge land, è gytebeùkske) ; 

4. Voornaamwoorden

Persoonlijke voornaamwoorden :

• 1^e persoon : ig, mig, ver
• 2^e persoon : dig, de, ug, geêr
• 3^e persoon : heêr, er, ter, heûm, et, hun, ze (mv)

Bezittelijke voornaamwoorden :

• min, mine, me ;
• tien (= dien, ‘van jou’), eur, eure ;
• zin, zine, ze ;

Een bezittelijk voornaamwoord dat gevolgd wordt door een mannelijk zelfstandig naamwoord in het enkelvoud krijgt de uitgang –e : eure zoon, minne zoon, zine boek, zinne paghoof.

Broor wordt voorafgegaan door eur (zonder –e), wat ook in het hedendaags Maastrichts mogelijk is. Vayer wordt eveneens voorafgegaan door eur (eur vayer) en ook steeds door de gereduceerde vormen me en ze : me vayer, ze vayer.

Aanwijzende voornaamwoorden :

• deê : deê heêt heûm geschik ; deê zoon
• dat : dat land; wat tat beduyde
•  deêze :deêze broor

Betrekkelijke voornaamwoorden : 

• deê :eure zoon deê mèt de hoore ze good  dedoorgemaek heêt
• dat : et dyl van et good dat mig toukump      
• die : de schèllen die de vèrekes vroaten
• wat : al wat ig heûb is tien

In een hedendaagse versie van het Maastrichts zou het woord dat in de volgende betrekkelijke bijzin worden weggelaten è veêr geleêge land…woe dat-ter al ze good met slempe dedoorgemaak heêt.

5. Telwoorden

De rangtelwoorden vieftienste en èlfste krijgen in het hedendaags Maastrichts het achtervoegsel –de : vieftiende, èlfde. 

Het syntactisch niveau

Niet-welgevormde zinnen

De tekst bevat een aantal zinnen die in het Maastrichts van nu syntactisch niet-welgevormd zouden zijn :

• Is-set enne groete hongersnoed in dat land gewoorde.
• En er verlancde zine boek te veùllen.
• Dog as-ser nog van veêre woas…
• Heêr noam-et zier koelik. 
• Ze vayer…heêt heûm beginne te bayen. 

Ontkennende zinnen

In een aantal ontkennende zinnen ontbreekt de dubbele ontkenning (en … neet) die in 19^e eeuwse teksten nog voorkomt :

• Ig bin neét weêrdig eure zoon geneump te weêrde.
• Ig bin noe neét mi weêrdig eure zoon geneump te weêrde.

Participium constructies

Opvallend zijn een aantal zinnen met een tegenwoordig deelwoord als beknopte bijzin. Deze deelwoorden hebben alle de uitgang –ende of –de, met uitzondering van loupenteêre :

• alles by ein gepak heùbbende…
• Dog tot inkier gekomme ziende…
• En opstoande is-ser tot ze vayer gekomme.
• Loupenteêre is-ser heûm um den hals gevallen.
• Ze vayer dan oetkommende heêt heûm beginne te bayen.
• Mer heêr antwoordende heêt oan ze vayer gezag…

Terecht merken Bakker en Kruijsen (2007,199) op dat dit soort constructies ‘niet noodzakelijkerwijs iets (zeggen) over de zinsbouw in het Maastrichts van 1807, omdat die eigenaardigheden veroorzaakt kunnen zijn door de voorbeeldteksten’.

Bij zijn vertaling heeft Partouns zich duidelijk laten beïnvloeden door de participiumconstructies in het Latijn van de Vulgaat. Vergelijk : 

• Dog tot inkier gekomme ziende… : In se autem reversus…
• En opstoande is-ser tot ze vayer gekomme : Et surgens uenit ad patrem suum.

Samenvatting

Er zijn waarschijnlijk geen Nederlandse dialecten die, zoals het Maastrichts, kunnen bogen op een tekst zoals de vertaling die Henri Partouns in 1807 maakte van de Parabel van de Verloren Zoon. Het is een uniek document in de geschiedenis van het Maastrichts. ‘Voor die vertaling verdient hij een standbeeld’, schrijft Lou Spronck (2020, 185).

Wat deze vertaling zo bijzonder maakt is niet alleen het feit dat we hier een mooi voorbeeld hebben van ‘Aajd Mestreechs’ van ruim 200 jaar geleden. Veel relevanter is de spelling die Partouns hanteerde en die hij in zijn Observations nader toelichtte. Door de vergelijkingen die daarin worden gemaakt met het Frans krijgt de lezer een idee van hoe die tekst moet hebben geklonken.

De vertaling van Partouns telt slechts zo’n 520 woorden. Zijn Observations zijn bovendien niet volledig, omdat er een aantal spellingen zijn waarop hij geen commentaar geeft. Dit betekent dat we voorzichtig moeten zijn met het trekken van conclusies over het Maastrichts van die tijd.

Toch kunnen we, als we de vertaling van Partouns en de moderne versie daarvan naast elkaar leggen het volgende constateren : 

• Sinds het begin van de 19^e eeuw heeft het Maastrichts zich ontwikkeld van een dialect dat een aantal kenmerken deelde met dialecten in zijn onmiddellijke omgeving tot een dialect dat deze ‘boerse’ elementen heeft afgestoten. Deze ontwikkeling heeft zich vooral gemanifesteerd op het fonologisch niveau waar een zestal ‘boerse’ klanken is vervangen :
  • De klank gespeld eê : heêr. Nu : heer.
  • De klank gespeld a :  van, dan. Nu : vaan , daan.
  • De klank gespeld oe : begoest. Nu : begós.
  • De klank gespeld u : ug. Nu : uuch.  
  • De klank gespeld i : ig. Nu : iech.

• Ook op andere niveaus traden veranderingen op. Een aantal woorden zijn verloren gegaan of hebben niet meer de oorspronkelijke betekenis en / of vorm. Ook de syntaxis laat een aantal constructies zien die nu niet-welgevormd meer zijn. 

• Naast deze verschillen zijn er ook overeenkomsten tussen de vertaling van Partouns en het hedendaags Maastrichts. Zeer opmerkelijk, bijvoorbeeld, zijn de vormen voor de verleden tijd en het voltooid deelwoord van onregelmatige werkwoorden. Al deze vormen zijn nu nog steeds gangbaar. De enige uitzondering is het voltooid deelwoord beweêg (nu : bewoge).

Misschien mogen we voorzichtig concluderen dat er in  de grammatica van het Maastrichts, ondanks de veranderingen die zich sinds 1807 hebben voltrokken, toch sprake is van een vrij stabiel systeem. Dat verklaart waarom een spreker van het hedendaags Maastrichts geen enkele moeite heeft om de vertaling van Partouns te begrijpen.

Literatuur

Aarts, Flor, Mestreechs. Eus Moojertaol. ’n  Besjrijving vaan ’t Dialek vaan Mestreech, Veldeke Krink Mestreech, 2001.

Aarts, Flor, Liergaank Mestreechs. ’ne Cursus euver de Mestreechter Taol, Mestreech, 2019.

Bakker, Frens en Joep Kruijsen, Het Limburgs onder Napoleon. Achttien Limburgse en Rijnlandse dialectvertalingen van ‘De verloren zoon’ uit 1806-1807, Gopher, 2007.

Brounts,P. et al., De Nuie Mestreechsen Dictionair, Veldeke Krink Mestreech, 2004.

Endepols, H.E.J., Woordenboek of Diksjenaer van ‘t Mestreechs, Maastricht, 1955.  

Spronck, Lou, Van Sermoen tot Percessie. Aajd Mestreechs : taal en teksten 1770-1840, Veldeke Krink Mestreech, 2020. 

Afbeelding: Terugkeer van de verloren zoon, Jan Frederik Christiaan Reckleben, 1845. Rijksmuseum.