Jeugdverhalen over joden (108)
Door Ewoud Sanders
Auteur: Jan Goeverneur (1809-1889)
Herkomst en drukgeschiedenis
Jan Goeverneur behoort tot de bekendste en productiefste kinderboekenschrijvers uit de 19de eeuw. Hij publiceerde ruim vijfhonderd titels in proza en rijm. Ook maakte hij veel kinderliedjes. Sommige daarvan zijn nog steeds bekend, waaronder ‘Toen onze mop een mopje was’.
In 1889, krap vijf weken voor zijn dood, besteedden verscheidene dagbladen aandacht aan Goeverneurs tachtigste verjaardag. De Arnhemsche Courant hem toen als ‘de opgewektste en vroolijkste onzer dichters (…) wiens verzen nog leven in de herinnering der ouderen en nog met genot gelezen en geleerd worden door de jeugd’.
Zijn gedicht ‘De zon brengt het aan den dag’ is minstens driemaal gepubliceerd, in 1850, 1854 en 1874. Eronder zette Goeverneur ‘Naar Chamisso’, wat betekent dat hij het ontleende aan de Frans-Duitse dichter en schrijver Adelbert von Chamisso (1781-1838). De zon brengt het aan de dag is een inmiddels verouderd spreekwoord met als betekenis: verborgen misdaden komen (uiteindelijk) aan het licht.
Samenvatting
‘De zon brengt het aan den dag’ vertelt in veertien coupletten over een smid, baas Nicolaas, die benevelt door de wijn aan zijn vrouw bekent dat hij, twintig jaar ervoor, een joodse marskramer heeft vermoord. Hij was toen op reis en had veel tegenslagen gehad: ‘Mijn pak werd oud, leêg was mijn zak, ’k leed honger, koû en ongemak’. Zijn ontmoeting met ‘zwakke’ joodse marskramers zag hij als een buitenkans.
Daar kwam mij juist een jood op zij;
’t Was rondom stil, geen mensch nabij:
‘Jij, hond, jij helpt mij uit den nood;
Je bundel hier, of ’k sla je dood!’Hij kermde: ‘Och, spaar onnoozel bloed!
Acht stuivers zijn me [sic] gansche goed.’
’k Geloofde ’t niet, ik greep hem vast…
Een arme, zwakke sukkel was ’t.Dra lag hij in zijn bloed op de aard,
Zijn brekend oog zag hemelwaart;
Nog eens hief hij de bleeke hand
En kreunde, krimpend in het zand:
‘Die zon brengt het eens aan den dag!’Een houw nog, en zijn tong was stom;
Ik keerde fluks zijn zakken om:
Acht stuivers waren al zijn geld;
’k Begroef hem ergens in het veld.
De smid bezweert zijn vrouw om er het zwijgen toe te doen, maar ‘één tong had nu althans de zon, want welke vrouw ooit zwijgen kon?’ Via de buurvrouw komt het verhaal uiteindelijk toch in de wereld. Met dit als gevolg:
Het volk stroomt naar de regtsplaats voort,
De beul staat klaar met touw en koord.
Wie hangt den raven daar ten buit?
Wat deed de man? Hoe kwam het uit?
Het zonlicht bragt het aan den dag.
Chamisso: Die Sonne bringt es an den Tag
Gemächlich in der Werkstatt saß
Zum Frühtrunk Meister Nikolas,
Die junge Hausfrau schenkt′ ihm ein,
Es war im heitern Sonnenschein. –
Die Sonne bringt es an den Tag.
Die Sonne blinkt von der Schale Rand,
Malt zitternde Kringeln an die Wand,
Und wie den Schein er ins Auge faßt,
So spricht er für sich, indem er erblaßt :
“Du bringst es doch nicht an den Tag” –
“Wer nicht? was nicht?′. die Frau fragt gleich,
“Was stierst du so an? was wirst du so bleich?”
Und er darauf: “Sei still, nur still !
Ich′s doch nicht sagen kann noch will.
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.”
Die Frau nur dringender forscht und fragt,
Mit Schmeicheln ihn und Hadern plagt,
Mit süßem und mit bitterm Wort;
Sie fragt und plagt ihn Ort und Ort :
“Was bringt die Sonne nicht an den Tag?”
“Nein nimmermehr!” – “Du sagst es mir noch.”
“Ich sag es nicht.” – “Du sagst es mir doch.”
Da ward zuletzt er müd und schwach
Und gab der Ungestümen nach. –
Die Sonne bringt es an den Tag.
“Auf der Wanderschaft, ′s sind zwanzig Jahr,
Da traf es mich einst gar sonderbar.
Ich hatt nicht Geld, nicht Ranzen, noch Schuh,
War hungrig und durstig und zornig dazu. –
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.
Da kam mir just ein Jud in die Quer,
Ringsher war′s still und menschenleer,
′Du hilfst mir, Hund, aus meiner Not!
Den Beutel her, sonst schlag ich dich tot!′
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.
Und er: ′Vergieße nicht mein Blut,
Acht Pfennige sind mein ganzes Gut!′
Ich glaubt ihm nicht und fiel ihn an ;
Er war ein alter, schwacher Mann –
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.
So rücklings lag er blutend da;
Sein brechendes Aug in die Sonne sah;
Noch hob er zuckend die Hand empor,
Noch schrie er röchelnd mir ins Ohr.
′Die Sonne bringt es an den Tag!′
Ich macht ihn schnell noch vollends stumm
Und kehrt ihm die Taschen um und um:
Acht Pfenn′ge, das war das ganze Geld.
Ich scharrt ihn ein auf selbigem Feld –
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.
Dann zog ich weit und weiter hinaus,
Kam hier ins Land, bin jetzt zu Haus. –
Du weißt nun meine Heimlichkeit,
So halte den Mund und sei gescheit!
Die Sonne bringt′s nicht an den Tag.
Wann aber sie so flimmernd scheint,
Ich merk es wohl, was sie da meint,
Wie sie sich müht und sich erbost, –
Du, schau nicht hin und sei getrost :
Sie bringt es doch nicht an den Tag.”
So hatte die Sonn eine Zunge nun,
Der Frauen Zungen ja nimmer ruhn. –
“Gevatterin, um Jesus Christ!
Laßt Euch nicht merken, was Ihr nun wißt!” –
Nun bringt′s die Sonne an den Tag.
Die Raben ziehen krächzend zumal
Nach dem Hochgericht, zu halten ihr Mahl.
Wen flechten sie aufs Rad zur Stund?
Was hat er getan? wie ward es kund?
Die Sonne bracht es an den Tag.
Bij Chamisso wordt de smid geradbraakt, bij Gouverneur komt-ie aan de galg. Chamisso’s ballade gaat terug op een sprookje van de gebroeders Grimm (ATU 960; “The Sun brings all to light”).