Door Roland de Bonth
Samen met Cefas van Rossem volgde ik eind jaren tachtig aan de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen een werkcollege morfologie bij prof. dr. M.C. van den Toorn. Ter afsluiting van dat college schreven we een werkstuk over het suffix -ette. Dat achtervoegsel heeft ons tot op heden in zijn greep gehouden.
Vorig jaar heeft dat tijdens de eerste lockdown geleid tot de openbare Facebookgroep Genootschap tot bevordering van het gebruik van het suffix -ette, waar we met enige regelmaat een ette-woord in de schijnwerpers plaatsen. De onderstaande tekst is een bewerking van de bijdrage die daar is verschenen op 4 september 2020.
Vanaf nu zullen wij elke eerste donderdag van de maand hier op Neerlandistiek beurtelings een bijdrage schrijven over de betekenis, de vorming en het gebruik van opmerkelijke ette-woorden. We openen deze reeks met een merknaam die soortnaam is geworden: de wasserette.
WASSERETTE
In Amerika was het begin jaren zestig de normaalste zaak van de wereld om tegen betaling zelf de was te doen in een launderette (uit to launder, ‘wassen’ + -ette). Verspreid over het land waren van kust tot kust meer dan 20.000 van dergelijke zelfbedieningswasserijen gevestigd. De formule sloeg ook aan in Engeland – begin jaren zestig waren daar al meer dan 1600 filialen – en in Denemarken.
Eerste wasserette
De 36-jarige Amsterdamse ondernemer A.J. Faverey geloofde dat er ook in Nederland wel eens behoefte zou kunnen zijn aan dit soort zaken. Met financiering van zijn compagnon, de Hilversumse industrieel B.W.M. Twaalfhoven, opende hij in 1959 in de hoofdstedelijke Jan Evertsenstraat de allereerste Nederlandse wasserette, gevormd naar analogie van het Amerikaans-Engelse woord launderette. Het concept sloeg aan. Wekelijks gingen duizenden huisvrouwen, vrijgezellen, mannen en op woensdagmiddag zelfs kinderen naar die eerste wasserette om in slechts een paar uur tijd tegen een geringe vergoeding de was te doen. Maandag-wasdag behoorde voor hen daarmee tot het verleden.
Groei
In 1960 waren er drie wasserettes geopend in Amsterdam. Naast het filiaal in de Jan Evertsenstraat konden klanten terecht in de Dapperstraat en de Kinkerstraat. Ondernemers die brood zagen in deze formule, mochten de naam N.V. Wasserette tegen betaling gebruiken. Ze moesten dan wel minimaal 35.000 gulden – ruim 15.000 euro – eigen kapitaal inbrengen, zo lezen we in een advertentie in de Telegraaf van 29 oktober 1960 (zie afbeelding). Ook elders in Nederland verschenen in rap tempo wasserettes. In 1961 waren er vestigingen in (aanbouw in) Rotterdam, Den Haag, Eindhoven, Maastricht en Enschede. De daaropvolgende jaren steeg het aantal franchisenemers met tientallen. De “washuizen met de kittige Franse naam” – zoals De Waarheid (10.07.1962) ze omschreef – trokken vogels van divers pluimage: onder de franchisenemers bevonden zich zeelui, een arts, KLM-captains, gepensioneerden uit Indonesië, een landbouwer, een economisch student en een directeur van een groot Zaans bedrijf” (Het Parool, 18.10.1962).
Merknaam of soortnaam
Eind jaren vijftig, begin jaren zestig was wasserette uitsluitend bekend als firmanaam: de N.V. Wasserette. Maar met de explosieve groei van het aantal zelfbedieningswasserijen in de jaren zestig werd wasserette meer en meer beschouwd als een soortnaam. Bedenkers van een merknaam zien een dergelijke ontwikkeling met lede ogen aan. Merken als Luxaflex en Jacuzzi spannen daarom rechtszaken aan tegen andere fabrikanten en ondernemers die deze namen gebruiken. Al in 1963 diende er een zaak waarin de rechter een geschil moest beslechten tussen de eigenares van wasserette Pema en de N.V. Wasserette (Het vrije volk, 20.12.1963).
Wasserijkwestie
Ook lexicografen moeten op hun tellen passen wanneer zij een tot soortnaam geworden merknaam willen opnemen in hun woordenboek. Zo dreigde N.V. Wasserette uitgever J.B. Wolters voor het gerecht te dagen omdat de omschrijving die J.B. Drewes (1907-1994) in zijn bewerking van de 26e druk van Koenens Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal (1971) bij het woord wasserette had opgenomen – ‘bedrijf waar de huisvrouwen met behulp van zich aldaar bevindende wasmachines tegen betaling hun was […] kunnen doen” – schadelijk zou kunnen zijn voor de firma N.V. Wasserette. Op basis van deze definitie kon namelijk iedereen zonder repercussies een wasserij openen onder de naam wasserette. En dat terwijl dit een wettelijk gedeponeerde naam was! Uiteindelijk is deze ‘wasserijkwestie’ niet voor de rechter gekomen maar zijn het bedrijf en de uitgeverij tot een schikking gekomen (zie De Ru 1985; met dank aan Ariane van Santen die dit artikel opnieuw onder onze aandacht bracht).
Albinette
Albert Heijn was bijzonder gecharmeerd van de wasserette – alsof ze nog niet genoeg verdienen ‘’op de pondjes koffie en hun rookworsten” pruttelde de communistische krant De waarheid (10.07.1962). De Zaanse grootgrutter liet N.V. Wasserette links liggen en besloot een eigen zelfbedieningswasserij te openen. Die wasserij kreeg de naam Albinette, waarin we de eerste letters van de bedrijfsnaam zien en het ongetwijfeld aan wasserette ontleende suffix -ette. Op 6 november 1962 startte die eerste wasautomatiek bij de winkel van Albert Heijn in de Helmhotzstraat in Amsterdam-Oost, destijds de grootste supermarkt van Nederland. Anders dan de wasserette had de Albinette geen enkel personeelslid in dienst: “’s Ochtends om zes uur gaat de deur door middel van een tijdslot automatisch open, ’s nachts om twaalf uur gaat de deur weer dicht. Er zullen twintig wasmachines staan en tien drogers. Verder zullen aanwezig zijn: een zeepautomaat, een sigarettenautomaat, een koude en warme dranken-automaat en een gezellig achtergrondmuziekje” (Het Parool, 18.10.1962).
Wassen, wassen, wassen
Het succes van de merknaam wasserette inspireerde ook andere ondernemers van (auto)wassalons en van schoonmaakbedrijven tot het bedenken van een bedrijfsnaam eindigend op -ette. Zo bevat de door ons aangelegde database de asconette (een wasserij van Ascot cleaners), de autorette (een autowasstraat in Mierlo), de cleanerette (een wasserij van Ascot cleaners), de cleanorette (een chemisch-reinigingsbedrijf), de klardinette (een wasserij van Frans Klardie op de Amsterdamse Rozengracht), de palthenette (een stomerij van Palthe), de quickynette (een wasserij van Ascot cleaners) en de washette (een wasserij van een Haagse firma).
Oproep
Wij zijn nog altijd op zoek naar woorden die eindigen op het suffix -ette, met name in commerciële naamgeving want die zijn niet te vinden in verklarende woordenboeken van het Nederlands. Komt u dus een product dat of bedrijfsnaam die tegen met het suffix -ette, laat het ons dan weten op onze Facebookpagina of in het opmerkingenveld onder deze bijdrage – liefst met vindplaats en/of foto.
Geraadpleegde bronnen
• Delpher.nl
• A. de Ru, Een hekel aan fantasie. Over J.B. Drewes (1907-1994). In: Trefwoord 10 (1995), 62-80.
Bij voornamen is -ette een Franse vrouwelijke vorm (Henri > Henriëtte, 1991 hits op de voornamenbank met geavanceerd zoeken met ette$). Hebben -ette woorden in het algemeen een vrouwelijke associatie (wasserette), of een losse, vrolijke (operette). Wat te denken van de laatdunkende term boerderette (nieuwbouw woning in boerderijvorm) onder architecten.
Het suffix -ette kan op verschillende manieren gebruikt worden. Het vervrouwelijken van mannelijke namen is daar een mooi voorbeeld van. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft nog tal van andere betekenissen: http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=F000032&lemma=-ette&domein=0&conc=true
Overigens is aan de boerderette op 9 mei 2020 al eens een bijdrage gewijd op de Facebookpagina Genootschap ter bevordering van het gebruik van het suffix -ette.
Voor wat het waard is: ik kwam vanmorgen in een Franse roman de uitdrukking à l’aveuglette tegen, blindelings
Hartelijk dank! Als wij zo’n observatie binnenkrijgen, kijken we, vaak in Delpher of andere bronnen, of het woord of de uitdrukking ook in een Nederlandse context voorkomt. Zo op het eerste gezicht vind ik deze uitdrukking alleen in woordenboeken Frans-Nederlands. Maar wie weet…
Hartelijke groet, Cefas van Rossem
De eerste regel van het gedicht TOT BESLUIT
van Menno Wigman luidt:
Ik ken de droefenis van copyrettes,
uit: Dit is de dag
2004, Prometheus, Amsterdam
Dank voor deze literaire vindplaats van copyrette. Het wachten is op de dichter die ook de printerette vereeuwigt in een gedicht.
In het wilde weg een woord genomen om op te zoeken en het levert wat op ook. Mogelijk al bekend, maar ik meld het toch maar even: Restaurette Schierzicht en Restaurette De Leewal Exloo. Ik ken deze horecabedrijven niet.
Restorette hadden we al, maar restaurette is een nieuwe voor ons. Hartelijk dank, genoteerd!
Ik denk naast de wasserette, zoals al genoemd, ook direct aan de coyprette, de printerette en de boerderette. Ik dacht verder nog aan een modinette, wat een naaister is en bekend werd eind jaren vijftig. Even gegoogeld hierop en kwam een interessante passage tegen over de -ette achtervoegsels uit de Nieuwe Taalgids, jaargang 53 uit 1960. Hier lees ik, naast allerlei inmiddels vergeten -ette-woorden:
“Vooral in de reclame worden veel -ette-formaties en -ontleningen gebruikt. Klaarblijkelijk is het gevoel voor welluidendheid t.a.v. de -ettes bij de ‘kooplustige gemeente’ aanwezig.”
1960 dus. Hier de link naar de hele passage op de DBNL.
https://www.dbnl.org/tekst/_taa008196001_01/_taa008196001_01_0042.php?q=modinette#hl1
Dan nog. Een goede (jeugd)vriend van mij had in de jaren tachtig de gewoonte om in navolging van de net opkomende copyrette veel andere winkels ook een ette-uitgang te geven. Dus als hij brood ging halen ging hij naar de bakkerette, hij had het over de slagerette, de groenterette en de wijnnerette en nog wat meer. Haagse humor en ik weet niet of ie het zelf had verzonnen, maar ik vond het wel grappig.
Hartelijk dank! In ons bovengenoemde werkstuk hebben we alle ons bekende literatuur over het suffix -ette opgenomen. Wellicht zullen we in een volgende bijdrage eens hierop ingaan.
Onder winkelnamen bestaat er een enorm aantal ette-woorden. Op onze facebooksite gaan we in op bijvoorbeeld bakkerette. En dat het suffix heel productief is, dat laat uw vriend wel zien!
Een vriend van mij muntte ooit de term “theorette”, een charmante, licht (zelf)ironische manier om een “aanzet tot een idee over hoe iets in elkaar steekt” te omschrijven. Maar als ik de Google-zoekresultaten bekijk, is hij niet de enige munter geweest. 😉
Wel leuk om te zien dat iemand heel spontaan een ette-woord maakt. Zo introduceerde de radio-2-presentator Roodbeen ‘persconferette’. We hebben hierover geschreven op onze Facebooksite.
Guadalete. De Guadalete is een rivier in het zuiden van Spanje, in de regio Andalusië. Denk aan de godin Lethe. (In mijn herinnering loopt er een mooi fietspad langs.)
Groet, vanuit Andalusia.
Wellicht ten overvloede het bekende, want hilarische cadet(t)erette, de betiteling van een broodjeszaak te Amsterdam. Helaas kan ik dit niet nader preciseren.
Helaas kan ik de cadetterette niet vinden, maar wel (twee keer) de kadetterette. De naam van de broodjeszaak werd in De Volkskrant van 8 januari 1987 genoemd als een van de lelijkste woorden van 1986.Het andere voorbeeld is bijzonderder: het was de bijnaam van een expositie van billenkunstwerken (Het Parool 10 december 1988)!
De Balconnette, een model bustehouder (categorie push up)
Helaas hebben wij hier nog geen goede vindplaats voor!
Balconette, bh, vanaf 1961, maar ook barbecue voor op een balkon, vanaf 1971!
Pizarette voor een soort tafeloventje: http://shorturl.at/iGIRZ
Hartelijk dank! Roland schreef hier op onze Facebooksite over op 27 september 2020.
De balconette BH geldt als ouderwets in de Telegraaf van 27-10-1984 https://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=balconette&page=1&coll=ddd&sortfield=date&identifier=ddd:011205903:mpeg21:a0682&resultsidentifier=ddd:011205903:mpeg21:a0682
Dat smeekt om een bijdrage op dit gebied. Wellicht in combinatie met de achtergrond van de vergelijkbare namen alouette, chansonette, felina-porisette, jeanette, pastunette, plisette, roulette, spinnerette-de-luxe, torsolette, en vassarette.
De Telegraaf had het mis, of de balconette-BH is sinds 1984 bezig aan een tweede (volgende) leven: hij/zij is overal op het internet te koop: vele hits, met plaatjes, via https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=balconette+BH
Twee vliegen in één klap: een café in Amsterdam geheten Superette heeft een lunchkaart waarop de (?)categorie “crêperette”; het staat als tussenkopje boven enkele crêpes, na de tussenkop “burgers”. Ook hier weer de opmerking misschien hebben jullie deze al, maar dat weet ik niet. Ik doe de suggestie om hier een link te plaatsen naar een site met jullie lijst die ook de mensen die niet met Facebook in zee willen kunnen raadplegen. Dan zoeken we zelf of we een nieuwe of al bekende vondst deden.
Hartelijk dank. Superette hebben we als kleine supermarkt en crêperette is nieuw voor ons. We gaan hiermee aan de slag. In ons huidige corpus hebben we al zo’n 365 ette-woorden, exclusief meisjesnamen. Maar, blijf ons verrassen met bron en afbeelding!
Tot mijn aangename verrassing hoorde ik een bevriende ecoloog laatst in gesproken taal (!) over ’theorette’ praten. Ik kende het niet, maar wat googlen leverde flink wat hits op, met verschillende betekenissen zowaar. Sowieso: is dit echt een kenmerk van geschreven taal? Net als een bepaald ander suffix? 😉
Ah, ik zie nu dat dit boven ook wordt aangehaald.
Het schijnt dat het suffix -esk ook te pas en te onpas zeer creatief gebruikt wordt!