Gids voor verborgen spraakverwarringen tussen Belgen en Nederlanders (17)

De landsgrens NL-BE trekt een duidelijke scheidingslijn doorheen het Nederlandse taalgebied voor wat betreft de huidige betekenis(sen) van een handvol woorden en uitdrukkingen; in deze gevallen gebruiken Nederlanders en Belgen dus dezelfde termen maar bedoelen ze er iets anders mee.
Het spreekt voor zich dat je hier een momentopname ziet, want zoals het een levende taal betaamt, is ook de onze altijd in beweging – met regelmaat vinden er dan ook talige uitwisselingen plaats tussen noord en zuid.

Bangelijk

Heeft het woord ‘bangelijk’ altijd iets met ‘bang zijn’ te maken? Op het eerste zicht wel en Van Dale bevestigt het ook: de eerste betekenis is ‘geneigd tot bangheid, gauw bang’. Maaaaarrrrrrr… dan volgt er een twééde, informele Belgisch-Nederlandse betekenis: ‘geweldig, fantastisch, cool’. Niks geen bangigheid meer. Hoe zit dat precies?

In het Open Sonar Corpus vinden we het woord bangelijk een duizendtal keer terug in Belgische bronnen, tegenover slechts vierentwintig keer in het Nederlandse deel van het corpus. Dat verschil bevestigt meteen de spraakverwarring die al uit de definities van de Dikke Van Dale blijkt: de algemene betekenis, ‘snel bang‘, gaat waarschijnlijk niet schuil achter al die duizend Belgsiche hits. (Achter sommige wél, want Belgen gebruiken het woord ook in de algemene betekenis.)

Wanneer we het gebruik van het woord nader bekijken, zien we Zuid-Nederlandse uitingen als ‘Dat is een bangelijk goed boek, zeg!’ en ‘Het uitzicht is hier bangelijk mooi!’ Het is na twee zinnen al duidelijk: bangelijk wordt door de Zuid-Nederlandssprekende inderdaad gebruikt als een graadpartikel, om bijvoorbeeld een adjectief te versterken. Die betekenis wordt in heel Vlaanderen begrepen, maar veelvuldig gebruik van het woord hoort men vooral in en rond de stad Antwerpen.

Negatieve woorden die gebruikt woorden als versterking van positieve adjectieven komen ook veel voor in het Algemeen Nederlands: ontzettend leuk, erg mooi, vreselijk interessant enzovoort. Zo verwarrend kan het dan toch niet zijn dat de Belgen daar nog een ander, in de grondbetekenis negatief woord, aan toevoegen? Toch wel, want bangelijk wordt vaak zónder adjectief gebruikt! Wat denk je als Nederlander bij de volgende zinnen?

Kerel, dit feest is bangelijk!

Wat een bangelijk boek!

Ik vind u echt bangelijk!

Welnu, de zinnen laten zich naar het NL-Nederlands vertalen als:

Kerel, dit feest is vet!
Wat een geweldig boek!
Ik vind je echt te gek!

Dat is bijzonder, want woorden die in de grondbetekenis ‘negatief’ zijnen als partikel ‘positieve’ woorden versterken, hebben op zichzelf staand (als bijwoord) vrijwel nooit een positieve betekenis. Dat is dus anders voor bangelijk als graadpartikel; dat wordt óók als positief bedoeld bijwoord gebruikt. En dat zet de deuren open voor spraakverwarringen.

(De etymologie van het woord geweldig laat misschien een gelijksoortige interpretatie toe. Maar tegenwoordig is de betekenis van dat woord, ook als bijwoord, alleen nog  ‘bijzonder goed’. De eerder negatieve, letterlijke betekenis ‘gewelddadig’ is intussen verdwenen.

Enerveren

Enerverend is stilaan op weg om een klassieker onder de Belgisch-Nederlandse spraakverwarringen te worden. Kort door de bocht: in België heeft het een negatieve betekenis (irritant, op de zenuwen werkend, zeneuwslopend), in Nederland een positieve (spannend, opwindend). Twee vragen hierbij: 1. is dat wel zo en 2. welke betekenis is de basisbetekenis: de positieve of de negatieve?

Wat vraag 1 betreft: de vraag stellen is ze beantwoorden: nee, er is geen absolute zwart-witte tweedeling tussen de negatieve Belg en de positieve Nederlander. Voor veel Nederlanders heeft ‘enerverend’ (ook) die negatieve betekenis van ‘irritant, vervelend, zenuwslopend’. Maar daarnaast zien zij ook de positieve kant van spanning. De Belg niet, die is daar waarschijnlijk te zwaarmoedige Belg voor.

Vraag 2 nu. Als we onze blik verruimen naar onze buurtalen (Engels, Frans, Duits, en laten we er even ook het zuidelijke Spaans en het noordelijke Zweeds bij nemen), is er nergens een echt positieve betekenis te vinden:

• Engels: enervating: futloos
• Frans: énervant: ergerlijk (dat sluit aan bij de Nederlandse betekenis in noord en zuid)
• Duits: enervierend: op de zenuwen werkend (idem)
• Spaans: enervante: nerveus makend, slap
• Zweeds: enervera: irriteren

De Nederlanders nemen hier dus een bijzondere positie in met hun positieve betekenisnuance. Is het de volksaard, die in elk nadeel meteen een voordeel bespeurt?

Ter afsluiting een anekdote:

Rik de Belg en Henk de Nederlander hebben een boeiend gesprek over al die ‘leuke’ betekenisverschillen tussen hun eigen variant van onze schone taal. Maar Rik de Belg heeft na een tijdje toch genoeg van de verwarring.
Rik: Ik raak door dit gesprek behoorlijk geënerveerd…al die woordverwarringen!
Henk: Ja, ik ook, leuk hé? Bijzonder, ja!
Rik: Ge zijt er precies mee aan het lachen?
Henk: Wat bedoel je precies?
Rik: Wat bedoel ik precies?! Maar enfin! Ik bedoel exact wat ik zeg: Ik peins dat ge ermee aan ’t lachen zijt!
Henk: Hahaha, ja, precies! We lachen wat af met z’n allen!
Rik: ‘Eikel…..’

Link naar alle besproken spraakverwarringen