We weten allemaal dat schelden met ziektes erg populair is in het Nederlands. Sommigen vinden dit de ‘ergste’ manier van schelden die er is en anderen raakt het niet. Hoe dan ook, op sociale media vliegen de ziektevloeken je om de oren. Het viel mij op dat deze ziektes bijna altijd voorkomen als deel van een grotere scheldconstructie. Hierdoor begon ik me af te vragen welke constructies er allemaal mogelijk zijn wanneer er met ziektes gescholden wordt. Dit is de reden dat ik hiernaar ben gaan kijken voor mijn scriptie in de bachelor Taalwetenschap in Leiden. Het volgende compacte overzicht van scheldconstructies is het resultaat van dit onderzoek.

“Krijg de X!”

We hebben het allemaal wel eens ergens gehoord of gelezen. Deze directieve imperatiefconstructie is wellicht de meest gebruikte scheldconstructie wanneer het op ziektes aankomt. Op de plaats van X staat meestal de ziekte ‘tering’ of ‘kolere (klere)’, waarvan de meeste gebruikers zich misschien niet eens realiseren dat het ziektes zijn. Wanneer deze constructie gebruikt wordt, is die vrijwel altijd direct gericht aan iemand die op dat moment aanwezig is.

“Ik snap er geen X van”

Ook al kan deze constructie niet echt gebruikt worden om iemand direct mee uit te schelden, er kan wel degelijk een sterke negatieve mening mee uitgedrukt worden. Deze negatief polaire constructies komen altijd voor met een ontkenning in de vorm geen X, waarin niet alleen verschillende ziektes op de plaats van X gebruikt kunnen worden, maar ook scheldwoorden uit andere categorieën zoals ‘kut’ of ‘klote’ (of niet-scheldwoorden zoals ‘snars’). Ook zijn er nog vele andere vormen van deze constructie met andere werkwoorden erin. Denk bijvoorbeeld aan “het boeit me geen X”, “ik geloof er geen X van” of “ik vind er geen X aan”.

“Corrupt als de X”

Met deze vergelijkende constructie kan een sterke negatieve mening uitgedrukt worden over een persoon, object, concept of situatie. Ook deze constructie kan op veel verschillende manieren voorkomen. Kijk bijvoorbeeld naar “hypocriet als de X” of “partijdig als de X”. De basis van deze constructie ziet er echter wel altijd hetzelfde uit, namelijk “adjectief als de X”.

“Xdom”

In deze constructie wordt de ziekte gebruikt om nadruk te leggen op één specifiek deel van de zin. Dit is meestal het woord dat direct achter de ziekte staat. Deze constructie is anders dan alle andere constructies die hier genoemd worden. Het gaat hier namelijk om een morfologische constructie, een constructie die uit een enkel woord bestaat. In deze intensiverende constructies heeft de ziekte in zekere zin de betekenis ‘heel erg’. Deze constructie kan echter ook gebruikt worden om een positieve mening uit te drukken. Zo kan iemand deze constructie ook gebruiken om enthousiasme uit te drukken door te zeggen dat diegene iets teringleuk of kankercool vindt.

“X zeg”

In deze constructie is de functie van de ziekte, net als bij de vorige constructie, het toevoegen van nadruk. Het gebruik van de ziekte zelf ziet er echter anders uit. In deze constructies wordt de ziekte namelijk als een soort uitroep aan het begin of aan het einde van een zin gebruikt. Meestal wordt hiermee een zekere mate van verbazing uitgedrukt. Dit kan zowel positieve verbazing als negatieve verbazing zijn.

“Ik schrik me de X”

Met deze laatste constructie kan nadruk gelegd worden op het effect dat een bepaalde situatie gehad heeft op de persoon die de constructie uitspreekt. Er is in dat geval meestal sprake van een intens effect op de spreker. Deze resultatieve constructie wordt vooral gebruikt om een negatief effect mee uit te drukken, maar soms kan de constructie ook gebruikt worden in het geval van een positief effect. Denk hierbij aan een constructie als “ik lach me X”. Ook deze constructie kan weer voorkomen met vele verschillende werkwoorden erin. Een paar voorbeelden zijn “ik verveel me de X”, “ik werk me de X” en “ik zoek me de X”.

In de bovenstaande constructies kunnen op de plaats van X vele verschillende ziektes worden ingevuld. Sommige ziektes lijken echter populairder om mee te schelden dan andere. Zo lijken de ziektes ‘tering’ en ‘tyfus’ veel vaker voor te komen in de bovenstaande constructies dan andere ziektes zoals bijvoorbeeld ‘pleuris’ of ‘kolere’. Wat deze ziektes wel met elkaar gemeen hebben is dat ze vrijwel nooit meer voorkomen en door sommige mensen misschien niet eens meer als ziekte worden herkend. Ziektes die nog steeds vaak voorkomen, zoals diabetes, artrose of astma, worden dan ook nauwelijks gebruikt in één van de scheldconstructies die hier genoemd worden. Een uitzondering hierop is de ziekte kanker, deze wordt namelijk wel vaak gebruikt in scheldconstructies terwijl deze ziekte nog steeds vaak voorkomt.

Ook is er een verschil in de soorten emoties die met deze constructies kunnen worden uitgedrukt. Sommige constructies kunnen alleen gebruikt worden om negatieve gevoelens mee uit te drukken terwijl andere constructies ook heel goed gebruikt kunnen worden om positieve gevoelens mee uit te drukken. Ik hoor graag uw ideeën hierover. Waarom zijn sommige ziektes populairder dan andere? Waarom is kanker de enige ‘moderne’ ziekte waarmee wel gescholden kan worden? Wat maakt een bepaalde constructie geschikt voor het uiten van zowel positieve als negatieve gevoelens? Ook observaties van andere mogelijke scheldconstructies zijn van harte welkom!