De landsgrens NL-BE trekt een duidelijke scheidingslijn doorheen het Nederlandse taalgebied voor wat betreft de huidige betekenis(sen) van een handvol woorden en uitdrukkingen; in deze gevallen gebruiken Nederlanders en Belgen dus dezelfde termen maar bedoelen ze er iets anders mee.

Het spreekt voor zich dat je hier een momentopname ziet, want zoals het een levende taal betaamt, is ook de onze altijd in beweging – met regelmaat vinden er dan ook talige uitwisselingen plaats tussen noord en zuid.

Vooreerst

Vooreerst kent volgens het Woordenboek der Nederlandse taal twee hoofdbetekenissen: (1) voorlopig, vooralsnog en(2) in de eerste plaats. Dus: in de eerstkomende tijd of eerst in een rangorde.Tijdens het grasduinen in publiekelijk toegankelijk online archiefmateriaal van Nederlandse en Belgische kranten uit de 20ste eeuw (via delpher.nl en kbr.be), constateerden we een gemengd gebruik van betekenissen (1) en (2) in Nederlandse bronnen, en uitsluitend het gebruik van betekenis (2) in Belgische bronnen. Hoewel de betekenis ‘in de eerste plaats’ dus gebruikelijk was in kranten uit het hele Nederlandse taalgebied, raadde men in de Dikke Van Dale uit 1969 (mijn persoonlijke exemplaar – Roeland) ’t gebruik van deze betekenis af. En dat doet de taaladviesdienst van de Vlaamse openbare omroep vandaag ook. De Taalunie schrijft daarentegen op haar website taaladvies.net: “Vooreerst is standaardtaal in België in de betekenis ‘in de eerste plaats’. Daarnaast is vooreerst standaardtaal in het hele taalgebied in de betekenis ‘voorlopig’, ‘vooralsnog’.” Het Team Taaladvies van de Vlaamse overheid sluit daarbij aan. Vandaag staan beide betekenissen ook zonder enig label in de online Dikke Van Dale.

Het aantal vindplaatsen van vooreerst in het corpus Open Sonar toont verder dat het woord veel minder gewoon is in Nederland (87 hits) dan in België (1560 hits). Ook mijn (Roeland) Nederlandse respondenten waren niet heel vertrouwd met het woord.

Op basis van de aanbevelingen zou je verwachten dat de betekenis voorlopig in het hele taalgebied gebruikt wordt of in ieder geval bekend is, en de betekenis in de eerste plaats vaak gebezigd wordt in België maar (vrijwel) niet gebruikt wordt in Nederland. De verborgen spraakverwarring zou in dat geval luiden: pas op, de Nederlander zou het Vlaamse vooreerst fout kunnen interpreteren als ‘voorlopig’! Maar neen hoor, want ziehier enkele citaten geplukt van ’t internet, waaruit blijkt dat ook vandaag de betekenis in de eerste plaats gebruikt wordt in het noorden van ons taalgebied (hierboven werd al het gemengde gebruik in de Nederlandse pers van vroeger gemeld):

NL – voorlopig

• In de kinderopvang wordt volop naar vervangend vervoer gezocht nu de Stint vooreerst niet de weg op mag. Friesch Dagblad (2018) (Een ‘stint’ is een voertuig voor het vervoer van kinderen.)
• CDA-Kamerlid Harry van der Molen uit Leeuwarden keert vooreerst niet terug naar het Binnenhof. Leeuwarder Courant (2021)
• Stop vooreerst met zonnepark Legauke. (Actiefonline.nl 2021)

NL – in de eerste plaats

• Patiënten zijn daarbij niet alleen zorgconsumenten met rechten, maar vooreerst eigenaar van hun eigen gezondheid en zorg (…) (document UMC Groningen 2018)
• Een verruimd vaderschapsverlof betekent verruimde mogelijkheden. In economische zin, maar vooreerst in morele – om dat laatste zou de discussie moeten gaan. (Groene Amsterdammer 2017)
• Kunst op de televisie. In Nederland is het in vier woorden te vatten. Vooreerst: handel (…) De Groene Amsterdammer (1998)

BE – in de eerste plaats

• Laat mij toe om vooreerst onze nieuwe Stafhouder van harte te feliciteren als nieuwe Stafhouder van deze prachtige Balie West-Vlaanderen en hem meteen ook in naam van ons allen te bedanken voor zijn engagement. (Openingsrede voor een Vlaamse vereniging 2020)
• Vanuit de Open Vld fractie willen wij vooreerst onze appreciatie en dank uitspreken aan iedereen die zijn/haar steentje bijdraagt om deze Coronacrisis te bestrijden, gaande van verzorgend personeel, gemeentediensten,(…) (Nieuwsblad.be 2020)
• Het nemen van een saunabad moet aangenaam en ontspannend zijn. Vooreerst moet je dus voldoende tijd uittrekken om een saunabad te nemen, minstens anderhalf uur om je volledig gezuiverd te voelen, zowel lichamelijk als mentaal. (Belgische saunaverkoper, artikel uit 2019)

In Belgische historische én hedendaagse bronnen bespeuren we geen gebruik van de betekenis voorlopig. Als er sprake is van spraakverwarring, is die dus in de omgekeerde richting dan wat je zou verwachten op basis van wat de taaladviesmensen zeggen. Deze luidt dus: de Belg kan het ‘vooreerst’ van de Nederlander foutief interpreteren als ‘in de eerste plaats’, daar waar deze ‘voorlopig’ bedoelt.

Opvolgen

Belg en Nederlander zijn allebei vertrouwd met het woord opvolgen in de betekenissen ‘nakomen’ en ‘na iemands aftreden of vertrek in zijn plaats komen’. Bij wijze van betekenisuitbreiding wordt ook wel gezegd dat iets iets anders opvolgt, bijvoorbeeld hier en hier. Het lijkt er wel op dat deze uitbreiding alleen in Nederland gebruikelijk is.

De Belg bezigt het woord veelvuldig in nog een derde betekenis, die onbekend is bij zijn noorderburen: ‘verder toezicht houden op, behandelen, controleren, volgen‘.

• De behandeling zal worden opgevolgd door de arts.
• Het natuurherstelplan zal in de komende tijd worden opgevolgd.

Wat zouden deze zinnen kunnen betekenen voor de Nederlanders? Ze klinken hun allicht vreemd in de oren, maar de (foute) interpretaties zouden respectievelijk kunnen zijn: de behandeling zal worden opgestart/verdergezet door een arts. En bij de tweede zin: het natuurherstelplan gaat van start. Of ook: de arts zal het vooropgestelde plan uitvoeren, en het natuurherstel zal volgens plan worden uitgevoerd. In werkelijkheid wil de Belg ermee zeggen dat de arts toezicht zal houden op de voortgang van de behandeling resp. dat de effecten van het natuurherstelplan zullen worden gevolgd.

Link naar alle besproken spraakverwarringen