Als ik niet in slaap kan komen, wil het de laatste jaren weleens helpen om de gedachten die in me opkomen te vertalen in het Toki Pona, een taal die in 2001 bedacht is door de Canadese Sonja Lang en die ik beschouw als een kunstwerk: van weinig praktische waarde (hoewel, noem inslapen maar geen praktische waarde), maar een die je de wereld anders kan laten zien. Een manier waar je rustig en soezerig van wordt, in ieder geval ik.

Ook een taal kan kunst zijn.

Lang maakte de taal in eerste instantie voor zichzelf, in een periode dat het wat minder met haar ging, om haar gedachten te ordenen en zichzelf beter te leren kennen. Het is een ‘minimalistische’ taal, die in eerste aanzet 120 woorden had – al is er dit jaar bij gelegenheid van het 20-jarig bestaan een woordenboek verschenen met 137 woorden! Een groei van 17 woorden in 20 jaar, dat is natuurlijk nog te overzien. Die 120 woorden zijn gemaakt van 14 klanken en ook de syntaxis is compact terwijl er geen morfologie is: woorden worden verbogen, vervoegd, afgeleid noch samengesteld. Je hoeft er met andere woorden geen jaren van je leven in te investeren om de taal te leren.

Een rechte straat

Hoe de taal in elkaar zit valt uit te leggen aan het volgende door Lang zelf vertaalde citaat van Leonardo da Vinci:

nasin pona li pona nanpa wan.

In het Engels (van waaruit Lang het vertaald heeft) luidt deze zin ‘Simplicity is the ultimate sophistication.’ Omdat er maar 120 woorden zijn, heeft ieder woord een heel ruim veld van betekenissen. De taal heeft het begrip polysemie tot het uiterste gedreven: nasin betekent ‘weg’, ‘straat’, ‘rechte lijn’, ‘manier’, ‘gewoonte’, en kan eigenlijk naar alles verwijzen wat een rechte lijn is, ook in metaforische zin; pona betekent ‘goed’, ‘eenvoudig’, ‘sympathiek’, ‘leuk’ en verder zo’n beetje alles wat positief is (het betekent ook ‘positief’). Bovendien moet je het hierboven eerst als bijvoeglijk naamwoord opvatten (‘nasin pona’ betekent dus ‘de eenvoudige manier’), maar in tweede instantie als werkwoord ‘goed zijn’. Je weet dat door het woordje li dat het onderwerp (‘nasin pona’)scheidt van het predicaat (‘pona nanpa wan’). Bovendien geldt in woordgroepen altijd dat het tweede element het eerste modificeert. ‘nanpa’ betekent ‘nummer’ en ‘wan’ ‘een’. Dus alles bij elkaar staat hier ‘de eenvoudige weg is positieve kwaliteit nummer één’, maar er zou bijvoorbeeld ook kunnen staan ‘een rechte straat is het leukst’).

Toki Pona heeft overigens een zeer sterk vereenvoudigd getallensysteem: ala.= niets, nul; wan = 1, tu = 2, mute = veel. Éen vrouw is meli wan, twee vrouwen is meli tu, drie vrouwen meli mute, vijfduizend vrouwen meli mute. (Er zijn Amazonetalen die ook zo tellen; je kunt overigens ook preciezer tellen: wan, tu, tu wan, tu tu, luka (hand), luka wan, luka tu, enz.)

Sinaasappelsap

Doordat alle woorden zo’n algemene betekenis hebben, zijn ze allemaal meerduidig. Het idee is dat die meerduidigheid door de context wordt opgelost. Eigenlijk werkt natuurlijk iedere taal zo. Als ik zeg ‘het meisje loopt op straat’, laat ik in het midden hoe dat meisje en de straat eruit zien, maar Toki Pona voert dit principe tot in het extreme door. Je ziet dat aan het bovenstaande plaatje met de namen van lichaamsdelen. noka betekent ‘onder’, maar onder andere ook ‘voet’ en ‘been’. luka behalve 5 dus ook arm en hand, nena is het woord voor ‘uitsteeksel’, maar kan in de context van het menselijk lichaam ook neus betekenen. Om dat duidelijk te maken kun je eventueel lawa toevoegen (‘hoofd, chef, enz.’), al kan een puistje ook een nena lawa zijn. (Zoiets geldt ook voor de andere woorden: oko is kijken, kute luisteren, linja een draad, uta een opening.)

Er zijn meer talen bedacht, vooral in de zeventiende eeuw, waarin woorden verwezen naar primitieve concepten, maar dan is het idee dat je al die concepten moet combineren om toch precies te zijn. In Toki Pona is dat niet de bedoeling. Stel dat je het wil hebben over sinaasappelsap. Dan zeg je telo, het woord voor vloeistof. Je zou eventueel kunnen zeggen ‘oranje vloeistof’, al is dat al behoorlijk ingewikkeld, want de taal heeft geen woord voor oranje, wel voor geel en rood: telo loje jelo (rood-gele vloeistof). Er is ook nog een woord voor vrucht dat je kunt toevoegen (telo kili loje jelo), maar als je dan ook nog het verschil wil maken met mangosap, ben je nog wel even bezig. Dat doe je allemaal normaal gesproken echter niet – het wijst zich wel, zoals wij ook geen verschillende woorden hebben voor net van elkaar verschillende soorten sinaasappelsap.

Steunen

Loje is overigens een vertokiponisering van het Nederlandse woord rooie. Er zijn meer woorden die uit het Nederlands komen, een taal die Lang kennelijk ooit heeft geleerd: en voor ‘en’, akesi voor ‘hagedis’ of ‘niet-aaibaar dier’ of ‘dinosaurus’ en kepeken voor ‘gebruiken’ of ‘gebruikmakend van’.

Het Toki Pona heeft zich in de 20 jaar van haar bestaan een kleine groep sprekers verworven. Er zijn naar schatting 100 mensen die vloeiend zijn en 1000 die de taal enigermate beheersen. Ik hoor bij de laatste groep, het is helemaal niet mijn doel om vloeiend te zijn, en kan alleen maar met verbazing luisteren naar een podcast als deze:

Hier is een liedje:

Er zijn ook podcasts waarin Sonja Lang wordt geïnterviewd en zij lijkt me een heel aardige en nuchtere vrouw. Er zitten in de taal ook een paar grapjes (met alle moeite die er is gedaan om de woordenschat tot een minimum te beperken heeft één van de woorden, een van de kortste, pu, als betekenis ‘het officiële leerboek voor het Toki Pona consulterend’. Dat leerboek, waar ik ook bovenstaand citaat uit heb gehaald is ook prettig nuchter. Er zit geen enkele bedoeling achter de taal, ze is er gewoon. Ze heeft de taal aan de wereld gegeven, vraagt mensen om haar boek te kopen om haar te steunen, maar ik geloof niet dat ze een bestseller heeft gemaakt of dat dit haar bedoeling is.

Rijst of brood

Bij gelegenheid van de 20e verjaardag heeft Lang nu dus een tweede boek gemaakt, een woordenboek (met onder andere het nieuwe woord ku ‘het Toki Pona-woordenboek consulterend’). Ik heb dat besteld, want het bevat al die basiswoorden ook een lijst met hoe in de gemeenschap die is ontstaan inmiddels naar bepaalde voorwerpen wordt verwezen (auto: tomo tawa ‘bewegend bouwwerk’, ilo tawa ‘instrument om te bewegen’, kiwen tawa ‘bewegend hard voorwerp’), met percentages erbij welke vorm nu hoe vaak wordt gebruikt. Ook interessant vind ik om te weten welke woorden nu zijn toegevoegd: wat is kennelijk zo essentieel dat je echt niet zonder kunt?

Het is ironisch dat het Toki Pona verspreid is geraakt via het internet en ook alleen daar gebruikt wordt, want in wezen is het een taal die precies het omgekeerde beoogd van wat je via internet kunt doen: communiceren met mensen die letterlijk aan een half woord genoeg hebben. In de Toki Pona-Facebookgroep stond onlangs een bericht van iemand uit de Filippijnen die vertelde wat hij gegeten had: pan en waso. Pan betekent graan of rijst of brood of pasta. Waso betekent vogel. Misschien at de man kip met rijst, misschien at hij een broodje kalkoen.

Troebel vocht

Het is interessant om over zulke dingen na te denken – hoeveel detail heb je nodig voor effectieve communicatie – maar ik gebruik mijn kennis van de 120 woorden dus eigenlijk alleen ter ontspanning. Hoe zeg je dingen in het Toki Pona en wat betekenen die zinnen dan ineens nog meer?Hoe vertaal je het begin van de Max Havelaar?

mi jan esun pi telo pimeja, li jo tomo lon nasin Lali pi nanpa mute. nasin mi li ni ala: mi sitelen lipu pi ma lon ala.

‘ik [ben] man handel van water zwart [en] bezit [een] woning op straat Lali nummer veel. Gewoonte mijn [is] dit niet: ik schrijf [een] boek over [een] wereld bestaat niet.’

Dat is een weergave van de tekst van Multatuli, maar betekent ook: Ik ben een vrouw van de troebelwatermarkt, ik heb een kamer aan de zoveelste Lalilijn. Mijn lijn is dit niet: ik teken een website van een land ergens anders.

Gelukkige verjaardag, Toki Pona!