Controleerbaar en herhaalbaar. Dat zijn zonder twijfel de twee voornaamste eisen waaraan wetenschappelijke publicaties moeten voldoen. Citaten, noten en literatuurverwijzingen wijzen een lezer de weg naar bronnen waar een schrijver tijdens zijn onderzoek gebruik van heeft gemaakt.

Een onontbeerlijke bron voor het bestuderen van zowel literaire als non-literaire historische teksten is het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Dit grootste historische woordenboek ter wereld, waaraan anderhalve eeuw is gewerkt, beschrijft de Nederlandse woordenschat van ongeveer 1550 tot 2000. Kom je in een zeventiende-eeuwse klucht bijvoorbeeld onbekende woorden tegen dan biedt het WNT in de meeste gevallen een verhelderende verklaring. 

De meeste bezorgers van tekstedities geven de betekenis van woorden waarvan zij denken dat lezers er problemen mee zullen hebben, in de kantlijn of in een voetnoot. Waar zij die betekenis hebben gevonden laten zij meestal achterwege. Over het algemeen zal dat geen bezwaar zijn. Maar in de gevallen dat een woord op verschillende manieren uitlegbaar is, zou het prettig zijn als een editeur een verwijzing had gegeven naar het WNT, of een ander woordenboek van historisch Nederlands. 

Het papieren WNT

In de periode dat ik Nederlands studeerde in Nijmegen bestond het WNT alleen op papier. Het vergde de nodige oefening om de juiste betekenis van een woord op te zoeken in een van de 24 tot dan toe verschenen delen. Bovendien waren er op de hele campus maar een paar exemplaren van het WNT te vinden – het gaat om ongeveer drie meter woordenboek – en daardoor kon het gebeuren dat uitgerekend het deel dat jij nodig had door een andere student of medewerker werd geraadpleegd!

Bij het werkcollege editie en annotatie leerden we hoe we op correcte wijze moesten verwijzen naar een bepaald deel. Na de betekenisomschrijving tussen aanhalingstekens schreef je tussen ronde haken eerst de afkorting WNT, gevolgd door het betreffende deel in Romeinse cijfers, het kolomnummer, de afkorting s.v. (sub voce, ‘bij of onder dat woord’), het lemma in hoofdletters en vervolgens de juiste reeks van letters en cijfers om uit te komen bij de geselecteerde betekenis. 

In de briefwisseling van de gebroeders Van der Goes is de volgende zinssnede te vinden:  

“Dat de saecken in Spangien voor het rechte huys slecht staen, is wel seecker; staet te vresen dat Don Jan … syn selven Coninck (sal) maken”

Als je in de tijd van het papieren WNT zou willen weten wat het bijvoeglijk naamwoord recht in deze zin precies betekent, zou je na enig geblader en gezoek de correcte betekenis vinden. Om anderen in staat te stellen jouw interpretatie te controleren en eventueel ter discussie te stellen, zou je daar volgens de regels van de kunst op de volgende manier naar hebben moeten verwijzen:

recht, ‘wettig, geldig, rechtmatig’ (WNT XII, 494, s.v. RECHT^I, 6, b, α)

Deze notatiewijze is weliswaar heel precies maar ook tamelijk omslachtig én tijdrovend. Vroeger kozen tekstbezorgers er daarom meestal voor alleen een synoniem van een lastig woord te geven. 

Het online WNT 

Jongere generaties studenten leren tegenwoordig niet meer hoe ze moeten verwijzen naar de papieren versie van het WNT. Vreemd is dat niet, want sinds 2007 staat het WNT volledig online. Daardoor ben je niet meer afhankelijk van universiteitsbibliotheken en hun openingstijden maar kun je altijd en overal doelgericht en efficiënt de betekenis van woorden opzoeken via gtb.ivdnt.org. Zelfs op je telefoon.

Werkstukken, papers en scripties van studenten vinden tegenwoordig digitaal hun weg naar een docent. Als het nodig is om te verwijzen naar het WNT, dan is het een fluitje van een cent om de hyperlink uit de URL-balk bij dat woordenboekartikel te kopiëren en in een tekst te plakken. Het fraaist is het dan om het adres in te voegen onder het woord waarom het draait. Zo vermijd je dat er ontsierende links in de lopende tekst komen te staan. 

Daaraan kleeft wel een probleem: de URL heeft betrekking op het hele lemma; toch heeft ook elke aparte betekeniseen eigen url, meer zelfs: elk zoekresultaat in het online WNT heeft steeds zijn eigen url. Dat er een eigen url bestaat kun je zien aan het feit dat er om het gezochte een zwart omrand kadertje staat. Dit geldt zowel voor gezochte betekenissen als voor gezochte opnoemers, gezochte woordvormen, woordcombinaties, enz. In wat volgt beperk ik me wel tot het verwijzen naar betekenissen in het online WNT.

Stappenplan verwijzen

Zoals gezegd kun je met een url heel precies naar een bepaalde gevonden (en dus zwart omkaderde) betekenis uit een lemma verwijzen. Dat ziet er voor ons voorbeeld als volgt uit:

Maar hoe kun je er nu voor zorgen dat er om de betekenis waar je naar wilt verwijzen een zwart kader komt te staan. Anders gezegd: hoe kom ik erachter welke url een gezocht betekenis heeft? Heel voor de hand liggend is die methode niet – ik heb er pas kennis mee gemaakt toen ik bij het Instituut voor de Nederlandse Taal ging werken. Daarom licht ik deze manier hier graag toe aan de hand van het woord recht uit het WNT. Deze methode werkt ook voor woorden uit het ANW (periode 1970-heden), het MNW (periode 1250-1550), het VMNW (periode 1200-1300) en het ONW (periode 500-1200). Laat je niet afschrikken door de hoeveelheid beschreven stappen. Als je het een paar keer hebt gedaan, is het een fluitje van een cent.

N.B. De eerste twee stappen kunnen eventueel overgeslagen worden, maar bij meerdere betekenissen – zoals hier bij het bijvoeglijk naamwoord recht – kan het lastig zijn om zonder de citaten te zien die onder een bepaalde betekenis hangen, de juiste te selecteren.

• zoek de juiste betekenis van een bepaald woord op via gtb.ivdnt.org
• noteer het nummer van de juiste betekenis als er meer betekenisomschrijvingen zijn; in dit geval is dat 6 (‘Zooals het werkelijk en ten volle is’)
• ga dan naar de website van het Instituut voor de Nederlandse Taal: ivdnt.org
• tik in het openingsscherm in de balk Zoeken in onze woordenboeken het gewenste woord in, zoals hieronder bij wijze van voorbeeld voor recht is gedaan

• druk op enter, waardoor er een nieuw scherm verschijnt:

• druk onder Trefwoorden voor: recht [24] op de link 1500-heden [3], waarbij de getallen tussen vierkante haken het aantal treffers aangeven; de tekst springt nu naar het gedeelte 1500-heden (zie hierboven; dat is de periode die het WNT beschrijft) 
• zoek bij de drie treffers naar het gewenste trefwoord; daarbij kan de toegekende woordsoort behulpzaam kan zijn – in dit voorbeeld is dat recht als bijvoeglijk naamwoord, bijwoord
• zoek daarbinnen naar de gezochte betekenis, in ons voorbeeld dus nummer 6
• druk op het vierkantje met de pijl aan het eind van de regel bij nummer 6, waarna je bij de correcte betekenis uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal uitkomt (zoals in de eerste afbeelding hierboven is te zien).

De geselecteerde betekenis is nu voorzien van een zwart omrande balk. (Door te drukken op het plusje voor het getal 6 worden de subbetekenissen geopend en door te drukken op het pijltje – pas zichtbaar als het plusje ‘openstaat’ – klapt de citatensectie open.) 

• kopieer de link uit de URL-balk. Klaar! 

Als je bij verwijzingen naar het WNT voortaan deze specifiekebetekenislink gebruikt in plaats van de algemenebetekenislink, bewijs je je lezers een grote dienst: zij hoeven niet meer zelf het gehele woordenboekartikel door te nemen. Bovendien – en dat is misschien wel de grootste winst – wordt je onderzoek herhaalbaar en controleerbaar. 

Met dank aan Dirk Geirnaert en Qrien Heinsbroek voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit stuk.