Achter het achtervoegsel 17

Dat Cefas van Rossem en ik niet de enige twee zijn die gecharmeerd zijn van het achtervoegsel –ette, zal na de voorgaande zestien afleveringen van deze rubriek inmiddels wel duidelijk zijn. Vooral commerciële naamgevers hadden en hebben een duidelijke voorliefde voor dit palindromische suffix, dat verkleint, vertedert en verleidt. Zo maakten we het afgelopen anderhalfjaar onder andere kennis met wasserijen, bromfietsen, beha’s, corsetten, auto’s, sierduiven en imitatiebontsoorten. De vorige maand kwamen daar fototoestellen van het merk Agfa bij. Ik besprak daarin vijf typen camera’s die deze fabrikant voorzag van een naam eindigend op –ette: de Retinette, de Isolette (die oorspronkelijk en kortstondig Isorette heette), de Solinette, de Silette en de Flexilette.

Kodak Retinette

Bobcombote – een gravatar van een taal- en fotofanaat – tikte mij in een reactie terecht op de vingers. Hij wees mij erop dat de Retinette niet uit de fabriek van Agfa kwam, maar door concurrent Kodak op de markt was gebracht. Kodak AG, aldus Bobcombote, introduceerde de Kodak Retinette in 1939 als de budgetversie van de professionele Kodak Retina.

Daar heeft hij helemaal gelijk in. Toen ik de link naar de Haagsche Courant van 3 november 1939 bij de “Agfa Retinette” volgde, zag ik wat er gebeurd was. Ik had agfa retinette als zoekterm opgegeven in Delpher, maar er niet goed op gelet – vanwege de ingevoerde zoekopdracht of afgeleid door de gele balk rond het woord retinette (?) – dat de advertentie reclame maakte voor de Kodak Retinette en dat de naam Agfa pas een paar regels daaronder werd genoemd.

De zojuist genoemde advertentie uit de Haagsche Courant was trouwens niet de oudste voor de Retinette. Inmiddels had ik op Delpher twee nog oudere aanprijzingen gevonden, één met en één zonder de naam van de fabrikant. De Booys fotohandel uit Arnhem somde in De Graafschap-bode van 26 mei 1939 een groot aantal fotocamera’s op die daar te koop waren, waaronder de Retinette. Dat dit een product was van producent Kodak wordt wél duidelijk uit de advertentie van foto Bleeker. In de Leeuwarder courant van 9 juni 1939 laat deze ‘’kleinbeeldspecialist” weten dat het met deze camera iedereen gegeven is prachtige foto’s te maken.  

Angelsaksische camera’s

Kodak was niet de enige en zeker niet de eerste cameramaker die de kracht van het suffix –ette inzag. Ruim twee decennia eerder, op 16 november 1917 om precies te zijn, vinden we in De locomotief een ingezonden mededeling van Java Stores, Ltd waarin zij de ontvangst kenbaar maken van de “Ensign” Camera, een fototoestel voor amateurfotografen dat schitterende resultaten belooft. En voor wie liever een handzaam formaat had, was er altijd nog de inklapbare Ensignette. Daarbij zal –ette in de eerste plaats zijn gekozen om een verkleinvorm te maken.

Het eerste model van deze in Groot-Brittannië gefabriceerde camera kwam eind 1909 op de markt en was wereldwijd een groot succes. Het toestel was eenvoudig te bedienen, compact en betaalbaar. Met de Ensignette kreeg ook de gewone man de kans om kiekjes te maken. Er werden dan ook tienduizenden exemplaren verscheept naar alle delen van de wereld, waaronder voormalig Nederlands-Indië (zie Camerapedia of deze website voor meer informatie).

Aanzienlijk minder handzaam dan de Ensignette was de uit Chicago afkomstige Mandelette. Oorspronkelijk werd de naam met een koppelteken gespeld tussen Mandel en ette (Mandel-ette). Op deze wijze was de achternaam van de oprichters van het bedrijf dat de camera’s maakte – Louis en Mandel Mandel – nog duidelijk te onderscheiden; na verloop van tijd verdween het streepje.

De Mandel(-)ette – die omstreeks 1913 in de Verenigde Staten werd geïntroduceerd – maakte het mogelijk om binnen één minuut een foto op prentbriefkaartformaat tevoorschijn te toveren. Enige jaren na de Amerikaanse introductie maakte Nederland kennis met deze noviteit op fotografiegebied. Op de fototentoonstelling die van 25 tot en met 27 juni 1921 in Leeuwarden plaatsvond, werd een demonstratie gegeven met de “Mandel-ette-een-minuut-camera”. In een advertentie in de Dragtster courant van 24 juni 1921 wordt deze camera de hemel in geprezen: binnen een minuut ligt er een scherpe foto op stevig papier, de kosten zijn slechts een fractie ten opzichte van een normale foto en zelfs een kind van 10 jaar kan er direct mee fotograferen! De advertentie verscheen ook in de Franeker courant (24 juni 1921) en de Nieuwe Harlinger courant (24 juni 1921).

Duitse camera’s

Niet alleen in de Angelsaksische wereld treffen we ette-camera’s aan. In Duitsland produceerde Frankonia Kamerwerk in Uffenheim am Main een kleinbeeldcamera die de Frankonia Robinette werd genoemd. Waarom gekozen is voor Robinette heb ik niet weten te achterhalen. Eén exemplaar was in elk geval in Tilburg terechtgekomen. In het Nieuwsblad van het Zuiden treffen we twee keer een advertentie aan – van dezelfde adverteerder – die deze camera voor fl. 200,- probeert te slijten (27 januari 1950 en 13 juli 1950). Het bedrijf produceerde ook een kleinbeeldcamera die Frankarette gedoopt was (Algemeen Dagblad, 19 december 1961; Algemeen Dagblad, 9 januari 1962), een verkleinvorm van een eerder model dat kortweg Franka heette.

Eveneens van Duitse makelij – en eveneens net na de oorlog geproduceerd – was de Paxette van Braun, het kleine zusje van de Braun Pax. Deze kwalitatief zeer goede camera van Braun komen we in de vroege jaren vijftig verschillende malen tegen in advertenties uit Nederlandstalige kranten, zoals het Algemeen Indisch dagblad (19 december 1952) en Het Parool (8 januari 1954). Daarnaast bedacht Braun ook nog de Braun Super Paxette, de Braun Colorette (De Telegraaf, 19 december 1958) en de Braun Super Colorette (Tubantia, 7 mei 1966).

Ook de Dignette, de nieuwste kleinbeeldcamera waarvoor een Amsterdams foto- en filmbedrijf op 31 januari 1956 in Het Parool adverteert, is afkomstig van onze oosterburen. Waarschijnlijk gaat het hier om de Dacora Dignette Pronto die in de jaren 1955 en 1956 in productie was bij Dacora-Kamerawerk in Reutlingen.

Paasaanbiedingen

In Het vrije volk van 7 april 1960 probeert de Amsterdamse fotozaak FOKA n.v. fotografen en filmers met een speciale paasadvertentie ervan te overtuigen spoedig naar een van hun twee winkels te komen. Tussen de vele aanbiedingen vond ik maar liefst drie ette-woorden. Een ervan had betrekking op een 8mm-filmcamera: de Zeiss Movinette. Het zal duidelijk zijn dat aan deze naam het woord movie ‘film’ ten grondslag heeft gelegen. De twee andere treffers hadden betrekking op kleinbeeldcamera’s. De eerste was de Kolinette. Dat ik over deze camera nergens informatie kon vinden, is niet zo gek: de naam is verkeerd gespeld. Het gaat hier namelijk over de Konilette, een fotocamera van de Japanse fabrikant Konishiroku, de voorganger van Konica. De tweede was de Zeiss Ikonette, waarmee hoogstwaarschijnlijk de Ikonette 35 van de Duitse producent Zeiss Ikon werd bedoeld. Hoewel de fotokwaliteit van deze camera erg goed was, is het product niet bijzonder lang te koop geweest, aldus Mike Elek. De camera had namelijk last van wat in de wereld van fotografie lichtlekken heet. Dat zijn openingen waardoor ongewenst licht naar binnendringt. Fnuikend voor de lichtgevoelige fotorolletjes. Overigens produceerde Zeiss Ikon van 1929-1931 ook al een Ikonette, maar dat was een heel ander type camera.

Een jaar later maakt dezelfde fotozaak ook reclame voor de Haponette (Het vrije volk, 18 augustus 1961). In de naam van dit toestel zien we een deel van de voornaam – Hanns – en een deel van de achternaam – Porst – terug van de Duitse ondernemer die Photo Porst oprichtte. Om de overgang tussen de o van hapo en de e van ette soepel te laten verlopen, is ervoor gekozen een medeklinker in te voegen. In principe kan dat elke medeklinker zijn, maar in de praktijk bestaat er – de voorbeelden uit deze bijdrage laten dat zien – een voorliefde voor de letters n, l en r. Ik kan me wel vinden in het besluit van Hanns Porst om voor de letter n te gaan.

Lippisches Kamera Museum

Bij het zoeken naar foto’s, achtergrondinformatie en interessante weetjes over alle camera’s uit Nederlandse kranten die toegerust waren met het achtervoegsel ette kwam ik terecht op de website van het Lippisches Kamera Museum. Ik kon het uiteraard niet nalaten om de zeer uitgebreide lijst van camerafabrikanten en de door hen ontwikkelde typen camera’s door te nemen en vervolgens na te gaan of deze in het Nederlandse taalgebied bekend waren.

Dat leverde toch weer een aantal nieuwe namen op die ik in Delpher met eerdere zoekopdrachten niet op het spoor was gekomen. Ik volsta hier met het vermelden van de naam van de camera, een link naar het Lippisches Kamera Museum en een link naar de oudste, online zichtbare vermelding in Delpher.

• AkA Akarette II (Nieuwsblad van het Zuiden, 4 augustus 1950)
• Balda Baldinette (Java-bode, 1 april 1953)
• Balda Baldixette (Algemeen Dagblad, 10 maart 1956)
• Beier Beirette (Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 3 december 1948); het eerst bekende type van de Beirette op Lippisches Kamera Museum dateert van 1959
• Braun Gloriette (Het Parool, 8 juli 1954)

Toen ik vorige maand besloot om aandacht te schenken aan fotocamera’shad ik niet kunnen bevroeden dat ik zoveel nieuwe ette-camera’s uit Delphers donkere kamer in het licht zou brengen; in onze verzameling bevond zich tot dan slechts een handjevol exemplaren, afkomstig uit vijftig jaar oude taalkundige artikelen over het suffix –ette. En het zou me niet verbazen als er lezers zijn die met mij nog onbekende cameranamen op de proppen komen uit Nederlandstalige kranten uit de jaren vijftig en zestig. Stuur mij daarvan gerust een kiekje op.