(Dit artikel is gebaseerd op de scriptie waarmee Judith de master Meertaligheid & Taalverwerving af (UU) binnenkort afrondt.)

Op 24 februari 2022 viel Rusland Oekraïne vanaf vier fronten binnen. Al in de eerste week na deze Russische invasie ontvluchtten ruim 1 miljoen Oekraïners hun land. In de weken erna volgden er meer. Begin juli worden ruim 68 duizend Oekraïense vluchtelingen in Nederland opgevangen. Van hen zullen zo’n 25 duizend kinderen binnenkort in Nederland naar school gaan. Verder zullen volwassen vluchtelingen mogelijk NT2-onderwijs volgen.

Al deze vluchtelingen hebben veel te verwerken. Daarom is het essentieel dat docenten ze de ruimte geven te wennen aan de situatie waarin ze zijn beland. Aan de hand van een combinatie van literatuuronderzoek en interviews met Oekraïners en docenten heb ik geprobeerd de behoeften van de Oekraïense vluchtelingen in kaart te brengen. De praktische implicaties voor (NT2-)onderwijs die hieruit volgden zullen worden besproken aan de hand van drie categorieën: 1) behoeften van Oekraïense vluchtelingen in Nederland, 2) traumaverwerking en 3) de rol van docenten.

Behoeften

Als de Oekraïense kinderen op een Nederlandse school komen, is het met name in het begin van belang dat ze zich in de klas veilig voelen. De docenten hebben hier een belangrijke taak in. Want afgezien van de noodzaak om enige basiskennis van het Nederlands op te doen om een begin van communicatie mogelijk te maken, zullen kinderen er eerst moeten socialiseren. Ze moeten de ruimte krijgen om de onveilige situatie in hun land van oorsprong en de reis naar Nederland te verwerken.

Het creëren van een prettige, veilige omgeving is ook belangrijk met het oog op de leerprestaties. Hoewel die in de beginfase van het opvangen van vluchtelingen niet het belangrijkst zijn, is het toch goed voor docenten om hier rekening mee te houden. Uit dit onderzoek blijkt dat dit al gedaan wordt door veel aan sport en kunst te doen met de klassen en door veel tijd te maken voor socialisatie met land- en leeftijdsgenoten.

Een school zoals Shkola in Utrecht, waar Oekraïense leerlingen van twaalf tot achttien jaar oud van Oekraïense docenten les krijgen in onder andere Oekraïens, Engels, wiskunde en Nederlands is voor ouders mogelijk het perfecte plaatje: zo lopen de kinderen geen achterstand op. De school is sinds 30 maart 2022 geopend als onderdeel van de internationale schakelklas Ithaka en biedt de leerlingen een programma dat past bij de behoeften van de leerlingen. Het is echter niet realistisch om overal dergelijke scholen op te zetten. Op sommige scholen wordt gezocht naar een middenweg. Zo zijn er scholen waar Oekraïense leerlingen een dagdeel Nederlands en vakken zoals kunst en sport krijgen. De rest van de dag volgen de leerlingen online lessen van hun school in Oekraïne.

Het volwassenenonderwijs in Nederland lijkt erg op onderwijs in Oekraïne. Dit leidt ertoe dat volwassen vluchtelingen hier niet of minder aan hoeven te wennen. Veel van de Oekraïense vluchtelingen zullen echter zo snel als de situatie het toelaat terug willen naar Oekraïne. Docenten van volwassenenonderwijs moeten dit in hun achterhoofd houden. Hun volwassen leerlingen zullen voornamelijk behoefte hebben aan de basisvaardigheden van communicatie in het Nederlands, zoals zich voorstellen en kunnen afrekenen in de supermarkt. Verder kan het goed zijn ze wat van de Nederlandse cultuur bij te brengen en ze te leren over dingen als het maken van een doktersafspraak, opdat ze dit zelfstandig kunnen in geval van nood.

Net als op de Utrechtse Shkola kan er zowel in volwassenenonderwijs als in onderwijs aan kinderen onderscheid worden gemaakt tussen mensen die van plan zijn snel terug te gaan en mensen die hebben besloten langer in Nederland te blijven. Deze laatste groep kan dan in een aparte klas worden klaargestoomd voor regulier onderwijs.

Traumaverwerking

Veel vluchtelingen zijn door de situatie waaruit ze afkomstig zijn, of de omstandigheden van hun vlucht getraumatiseerd. Om getraumatiseerde kinderen op te vangen is het belangrijk dat de op school een veilige omgeving voor ze creëert, zodat ze zich prettig voelen. Dit geven de Oekraïense participanten ook aan: kennis komt tijdelijk achteraan in de rij. De ervaring van sommige docenten is echter anders: ouders vinden het belangrijk dat hun kinderen geen achterstand oplopen en willen dus het liefst dat het standaardcurriculum zo snel mogelijk weer wordt opgepakt. Daarom is het belangrijk dat aan deze ouders het belang van een prettige, veilige omgeving wordt duidelijk gemaakt. Verder is het natuurlijk belangrijk dat er met experts wordt gewerkt aan traumaverwerking.

Docenten

De vluchtelingen uit Oekraïne hebben Oekraïens of Russisch als moedertaal. Met het oog op transfer kan het daarom nuttig zijn voor docenten om kennis van deze talen op te doen. Het is niet realistisch van docenten te verwachten dat ze de taal volledig beheersen, maar zich verdiepen in de belangrijkste overeenkomsten en verschillen tussen het Oekraïens of Russisch en het Nederlands kan ze helpen hun leerlingen optimaal te ondersteunen. Een applicatie zoals www.MoedINT2.nl, die overeenkomsten en verschillen tussen talen op een overzichtelijke manier op een rij zet, kan hierbij helpen.

Ook is het belangrijk in de klas ruimte te maken voor de moedertaal van de leerlingen. Dit draagt niet alleen bij aan een prettige omgeving voor de leerlingen, maar helpt ze ook bij het leren van het Nederlands. Mensen die twee talen beheersen, hebben niet twee strikt gescheiden taalsystemen in hun hoofd. De moedertaal en de tweede taal zijn met elkaar verbonden. Dit wordt het Common Underlying Proficiency model genoemd. Dat wil zeggen dat mensen de kennis die ze hebben van hun moedertaal kunnen gebruiken bij het leren van de tweede taal.

Wanneer iemand wordt gedwongen uitsluitend een onderontwikkelde  tweede taal te gebruiken, zal dit negatieve effecten hebben. Die persoon kan informatie bijvoorbeeld niet goed verwerken, omdat zijn luistervaardigheid in de tweede taal nog onvoldoende ontwikkeld is. Op die manier zal die persoon die tweede taal minder snel leren. Wanneer men verwacht dat vluchtelingen de dominante taal van een land, in dit geval het Nederlands, zo snel mogelijk verwerven, werkt het dus averechts om te eisen dat de moedertaal, in dit geval het Oekraïens of Russisch, niet meer gebruikt wordt.

Ook met kennis van de overeenkomsten en verschillen tussen de moedertaal van de leerlingen en het Nederlands, zal het in het begin niet gemakkelijk zijn om met de Oekraïense vluchtelingen te communiceren. Het zou daarom goed zijn om in iedere klas een tolk te hebben die het taalverschil tussen docent en leerling kan overbruggen. Helaas is dit lang niet overal een realistische optie. De meeste Oekraïners leren echter al vanaf jonge leeftijd Engels, waardoor deze taal in het begin mogelijk kan worden gebruikt voor communicatie die nog niet in het Nederlands kan.

Niemand weet hoe lang de Oekraïense vluchtelingen nog in Nederland zullen zijn, maar de overheid en scholen moeten er rekening mee houden dat dit eerder jaren dan maanden zal zijn. Daarom is het verstandig te investeren in een goede landing van deze nieuwe groep in het onderwijs, door te luisteren naar de behoeften van de Oekraïners, rekening te houden met opgelopen trauma’s en hulp te bieden bij het verwerken ervan, en door in de klas een veilige omgeving te creëren en gebruik te maken van kennis van de Oekraïense taal en cultuur. Dit zal de Oekraïense vluchtelingen helpen zo snel mogelijk hun plek te vinden in Nederland.

Bronnen

Baker, Colin. (2001). Cognitive Theories of Bilingualism and the Curriculum, Chapter 8 in: Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. Clevedon: Multilingual Matters, 162-180. Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. Clevedon: Multilingual Matters.

Fazel, M. & Stein, A. (2002). The mental health of refugee children. Archives of Disease in Childhood 87(5), 366-370.

Kuiper, R. (2022, mei 31). Op Shkola krijgen Utrechtse Oekraïners les van Oekraïense docenten – en spelen cijfers even geen rol. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/op-shkola-krijgen-utrechtse-oekrainers-les-van-oekraiense-docenten-en-spelen-cijfers-even-geen-rol~bea88bbd/

Leufkens, S. C. (2019). Eerste hulp bij meertalig onderwijs. De webapp’Moedertaal In NT2′. FONS, (9), 4-6.

Meijer, R. (2022, 20 maart). De scholen kunnen de duizenden Oekraïense leerlingen prima opvangen, denkt minister Wiersma. de Volkskrant. Geraadpleegd op 7 juni 2022, van https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-scholen-kunnen-de-duizenden-oekraiense-leerlingen-prima-opvangen-denkt-minister-wiersma~bc24c8ed/?utm_source=link&utm_medium=app&utm_campaign=shared%20content&utm_content=free

Ministerie van Algemene Zaken. (2022, 3 juni). Cijfers opvang vluchtelingen uit Oekraïne in Nederland. Opvang vluchtelingen uit Oekraïne | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 7 juni 2022, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/opvang-vluchtelingen-uit-oekraine/cijfers-opvang-vluchtelingen-uit-oekraine-in-nederland

Nuovo scholen. (z.d.). Eerste Oekraïense leerlingen over de rode loper bij “Shkola”. Geraadpleegd op 13 juli 2022, van https://www.nuovo.eu/nieuws/eerste-oekraiense-leerlingen-over-de-rode-loper-bij-shkola