Een zomer met Manon Uphoff (44)

“Op 13 november van het jaar 2015”, zo begint het tweede hoofdstuk van Manon Uphoffs roman Vallen is als vliegen,” viel Henne Vuur van de trap en stierf, enkele uren vóór een groep uitgaande jongeren in de Bataclan te Parijs voorgoed weerhouden werd van verdere onschuldige uitstapjes.”

Er staan meer van dit soort verwijzingen in de romanwaarvan je weet dat ze over honderd jaar een voetnoot nodig maken. Er wordt bijvoorbeeld verwezen naar 9/11 en zelfs twee keer naar Donald Trump (president van de Verenigde Staten van Amerika 2017-2021). Eén keer wordt Trump vergeleken met Ton P., een bekende crimineel, precies veertig jaar geleden de moordenaar van Digna van der Roest. In Vallen is als vliegen wordt verteld dat P. eerder een relatie had met de oudere zus van de vertelster, en dat de vertelster als jong meisje door hem is misbruikt.

Verifieerbaar

Dat zijn heel concrete lijnen met de werkelijkheid van de kranten en het nieuws – veel concreter dan in ander fictiewerk van Uphoff, en ik vermoed dat het een Max Havelaar-techniek is, naar dat andere voorbeeld van een tekst die nadrukkelijk fictie is maar die ook een maatschappelijke kwestie aan de orde wil stellen. Multatuli klaagde bij leven veel dat zijn boek vooral literair werd beoordeeld, dat mensen het hadden over hoe ‘mooi’ het geschreven was, en dat mensen het daardoor niet meer over de inhoud hadden, terwijl hij alles precies kon documenteren – wat hij in later werk dan ook uitentreuren deed.

Ik heb niet gevonden dat Uphoff een soortgelijke klacht naar voren heeft gebracht, maar ze lijkt het probleem ook te hebben voorkomen door precies dit soort verwijzingen.

Zo ontkracht ze de verklaring die de reële kinderverkrachter en moordenaar Ton P. tijdens zijn rechtszaak deed: hij zou door zijn vrouw Hannie tot de pedofilie zijn gedreven, voor hij haar kende zou hij zich nooit aan een kind hebben vergrepen. Dat klopt niet, zegt de vertelster, ik heb dat zelf aan den lijve ondervonden. Dat is natuurlijk niet bedoeld om een reëel iemand misbruik van een fictief personage in de schoenen te schuiven. Het maakt daarentegen wat Uphoff zegt, in ieder geval in principe verifieerbaar, en dus waarachtiger.

Ze verzint dat misbruik niet, er is een aanwijsbare persoon die het op zijn geweten heeft.

Mierenonderzoek

Zo zitten er in Vallen is als vliegen ook veel duidelijk essayistische passages. Ik merkte eerder in deze serie al op dat Uphoff haar beste vriend , de schrijver Herman Franke, ooit had geprezen om zijn vermenging van essay en fictie, maar dat die lof wat dubbelhartig was – eigenlijk hield ze niet van die vermenging. In eerder werk staan er ook eigenlijk zelden essayistische passages in haar romans of novellen. Maar in Vallen is als vliegen wel, en niet alleen over die moordzaak. Hier is bijvoorbeeld het begin van een passage die ruim een pagina voortgaat met zakelijke uitleg:

In Amerika houden onderzoekers zich al jaren bezig met een boeiend onderzoek. Ze zijn op zoek naar het geheim achter de bijzonderste chemische substantie ooit: de geur van angst. Hiervoor hebben ze veel aan wat al bekend is over mieren. Die communiceren voornamelijk door middel van feromonen, stoffen die ze uitscheiden om door andere mieren te worden geroken of geproefd. In de vroege jaren zestig maakten nieuwe microanalysetechnieken van natuurlijke chemische stoffen het mogelijk om zelfs een miljoenste gram te detecteren, de hoeveelheid die gewoonlijk wordt gedragen door een enkele mier.

De passage beschrijft ook nog hoe schrijvers als Kafka en Akutagawa omgaan met de angst in hun werk. Ik neem aan dat geen enkele lezer er hiervan uitgaat dat de schrijfster hier maar wat bij elkaar fantaseert, en dat er helemaal geen mierenonderzoek bestaat, of dat die schrijvers hier niet over hebben geschreven. Hoewel je meestal bij fictie niet over feitelijkheid begon, zou het in dit geval wel wat afdoen aan het verhaal als bleek dat het helemaal niet mogelijk is om een miljoenste gram feromonen te detecteren, en dat dit alleen in de door de schrijfster verzonnen wereld zo is.

Dit is kortom, pure essayistiek.

Essayistiek

Maar midden in deze passage breekt dan toch de fictiewereld weer even door:

Ik veronderstel, nee, ik weet eigenlijk wel zeker dat een dergelijk feromoon een belangrijke rol heeft gespeeld in mijn gang naar en verblijf bij Toddie [de zus die een relatie had met Ton P.]. Blijkbaar is het zo, heeft wetenschappelijk onderzoek aangetoond, dat wanneer je tot object wordt gemaakt, plat moet liggen, geen geluid of kik mag geven, je een geur afgeeft.

De vermenging van essayistiek en fictie heeft hier een duidelijke functie: het verhaal dat verteld wordt, balanceert tussen de twee. In Vallen is als vliegen wordt de lezer voorgehouden dat hier iets werkelijks verteld wordt, iets dat zich ook afspeelt in de wereld van Donald Trump, Halbe Zijlstra en van mieren die feromonen afscheiden, maar tegelijkertijd wordt gezegd dat de enige manier om dat verhaal te vertellen fictie is.