Zegt de een tegen de ander: toch een goede ingreep een paar jaar geleden, de wissel van “trein afgeschaft” naar “rijdt vandaag niet”. Klopt, zegt de ander. Het maakt het minder hard, het frustreert me minder. Het sluit ook mooi aan bij de steeds uitgebreidere verantwoording die de NMBS, ons Belgische spoorbedrijf, aandraagt bij vertragingen. We verzamelen wat we de laatste weken zelf hoorden: onder andere “vertraging door een vermiste treinbestuurder” en “vertraging door het laattijdig beëindigen van werken aan het spoor door Infrabel”. Laten we de twee communicatiestrategieën even apart belichten, om ze dan toch weer bij elkaar te brengen.
“Rijdt vandaag niet” biedt de reiziger een mededeling aan, beperkt tot de feitelijke staat van de trein die vandaag niet rijdt. Rijden is intranstief, onovergankelijk. Het werkwoord heeft enkel een onderwerp nodig: de trein. Die rijdt niet. Afschaffen is transitief, waarbij typisch iemand iets afschaft. De mededeling “Afgeschaft” bevat zo een onuitgesproken handelende persoon, en dat voelt de reiziger vast ook zo aan. Er is een verantwoordelijke voor de treinmiserie. Hoe durft die! Awoert, NMBS!
De verantwoording die de NMBS biedt bij treinvertraging, laat geen enkele reiziger onberoerd. Collega’s roepen enthousiast uit “die heb ik nog nooit gehad” wanneer je vertelt waarom je te laat aansluit bij een vergadering, en je vindt online zelfs NBMS-bingoborden. De aandacht van NMBS voor verantwoording is zeker niet misplaatst. De meest bekende onderbouwing in wetenschappelijk onderzoek vinden we in de legendarische kopieermachinestudie uit 1978. Voor die studie benaderde een haastigaard 120 gebruikers van de kopieermachine van de New Yorkse City University. Die haastigaard wilde voorbijsteken, de ene keer voor 5 en de andere keer voor 20 kopietjes. Daar hoorde ofwel geen verantwoording (1) bij, ofwel een “lege” verantwoording (2), ofwel een “echte” verantwoording (3):
- Excuseer, ik heb 5/20 pagina’s. Mag ik de kopieermachine gebruiken?
- Excuseer, ik heb 5/20 pagina’s. Mag ik de kopieermachine gebruiken, want ik moet kopietjes maken?
- Excuseer, ik heb 5/20 pagina’s. Mag ik de kopieermachine gebruiken, want ik heb haast?
Bij de groep van 5 kopietjes blijkt dat “verantwoorden om te verantwoorden” even goed werkt als de “echte” verantwoording. Meer dan 90% van de deelnemers aan het onderzoek laat zich dan voorbijsteken, tegenover slechts 60% bij “geen verantwoording”. Wanneer de inzet groter wordt – 20 kopies, dan verandert het evenwicht. In dat geval levert een “echte” verantwoording nog 42% succes op voor de voorbijsteker, tegenover 24% wanneer er geen of slechts een lege verantwoording is. Een beperkte uitleg zou voor de NMBS dus vast ook volstaan bij kleine vertragingen, maar de NMBS speelt terecht op veilig door steevast een échte verantwoording mee te geven.
Kijken we even wat naderbij naar de inhoud van die verantwoording, dan zou het verhaal toch nog wat complexer kunnen worden. Problemen op het spoor kennen immers een lange lijst aan potentiële ‘schuldigen’. De Belgische sporen kennen zo twee spelers: NMBS en Infrabel. NMBS zorgt voor het reizigersvervoer, Infrabel houdt zich bezig met de spoorinfrastructuur. Zijn de werken van Infrabel niet op tijd klaar, dan kan dat de NMBS vertragingen opleveren. De reiziger kent echter vooral NMBS, en zal zo ook NMBS sneller zien als de handelende persoon en oorzaak van vertragingen. Dat zal dan ook zo zijn wanneer de oorzaak van het probleem feitelijk bij Infrabel is te zoeken, of bij een onverlaat die op de sporen loopt, een uitgebroken koe die naast een sein staat te grazen of een auto die kwam vast te zitten op een overweg.
Misschien wil NMBS met zijn communicatiestrategie vooral de hete aardappel van zich wegschuiven om geen (onverdiende?) awoerts meer te ontvangen. De omschakeling van een transitieve naar een intransitieve constructie zou er eerst en vooral voor moeten zorgen dat de reiziger minder geneigd is de NMBS als impliciete handelende persoon te zien. De verantwoording bij vertragingen kan dan het begrip verhogen, maar kan ook de schuld richting spoornetbeheerder of een andere partij verschuiven.
De vraag is maar of de onschuldige geïmpacteerde reiziger voldoende gevoelig is voor de nuances tussen “afgeschaft” en “rijdt vandaag niet”, en of die überhaupt op de hoogte is van de taakverdeling tussen NMBS en Infrabel. Tijd voor een experimentje, zouden we denken. Enkel afgaan op het gepalaver van twee taalkundigen die wachten op een trein, is immers nooit zonder risico.
Verder lezen?
- In de E-ANS vind je meer toelichting over het onderscheid transitief/intransitief
- De legendarische kopieermachinestudie kun je online nalezen: Langer, Ellen, Arthur Blank & Benzion Chanowitz, 1978, The mindlessness of ostensibly thoughtful action: The role of ‘placebic’ information in interpersonal interaction, Journal of Personality and Social Psychology, 36, 6, 635-642
Je zou natuurlijk ook gewoon kunnen melden dat “een trein afschaffen” (in Van Dale als Belgisch-Nederlands zo beschreven: ” (definitief) uit de dienstregeling schrappen”) eigenlijk in strijd is met het normale gebruik van het werkwoord “afschaffen”. Je kunt gewoonten, gebruiken, wetten, instellingen en dergelijke afschaffen, maar “een trein afschaffen” is gewoon slecht Nederlands, wellicht ontstaan als onhandige vertaling van “annuler un train”. Zou het ook niet gewoon kunnen dat de NMBS “de trein rijdt vandaag niet” als formulering uit Nederland overgenomen heeft. We kunnen dat alleen maar toejuichen. Waarom zouden we het Nederlands in Nederland en Vlaanderen anders gebruiken als het in internationale contexten uniform kan? Treinen stoppen niet bij de grens. Het is makkelijk voor Nederlandstalige reizigers om in dezelfde terminologie toegesproken te worden in Nederland én Vlaanderen.
De NMBS heeft wel vaker het Frans letterlijk of slordig naar het Nederlands omgezet met een gekke formulering in het Nederlands als resultaat. Denk maar aan de “automatische verdeler van vervoerbewijzen” (uit: “distributeur automatique de titres de transport”), “een trein met stilstanden” (uit: “un train avec des arrêts”) i.p.v. “kaartjesautomaat” en “een trein met haltes”. Gelukkig hebben ze daar bij de NMBS de onzin van ingezien. De “automatische verdelers” zijn verdwenen. Ik heb de indruk dat ook het woord “stilstand” afgeschaft (!) is. Iets wat ze bij de NMBS nu ook nog kunnen aanpassen, is de “doorrijdende trein”. Reizigers worden op het perron wel eens gewaarschuwd voor een trein die niet stopt, maar gewoon voorbijrijdt of passeert. In het Frans is dat een “train passant”, wat in het Nederlands perfect weergegeven kan worden met “passerende trein” (zoals je dat in Nederland hoort) of “voorbijrijdende trein”. Maar een “doorrijdende trein” klinkt vreemd, want dat zou betekenen dat die trein eerst tot stilstand gekomen is, gestopt is of minstens vertraagd heeft voordat hij (toch) doorrijdt. Nadat een trein bijvoorbeeld in Brugge gestopt is, kan hij “doorrijden” naar Gent. “Doorrijden” is iets anders dan “voorbijrijden” of “passeren”.
“De trein van Leeuwarden naar Harlingen V.Leeuwarden:19:50) op zo 23 oktober reed niet ‘wegens werkzaamheden’..(koersbord) Treinpersoneel verklaarde mij echter desgevraagd, ‘wegens personeelsgebrek’, het ontbreken van de machinist…. Een probleem dat nu, neffens de berichten ‘landelijk’ schijnt te zijn uitgerold, Personeelsgebrek bij vervoerders NS/r en Arriva dat tot uitval en het inkorten van treinen leidt…….
Mooie uitleg en helemaal mee eens. Meer in het algemeen heeft het Vlaams vaker voor Nederlanders vreemd klinkende woorden, die meestal slechte vertalingen uit het Frans zijn. Anderzijds hebben ze soms mooie woorden (vertaald of niet) waar de Nederlanders – liever lui dan moe – een Frans woord gebruiken.
Interessant; ik vind de verschillen tussen Vlaams- en Nederlands-Nederlands altijd erg boeiend en dit gebruik van “trein afgeschaft” kende ik nog niet. Op mij als Nederlander komt het veel drastischer over dan het duidelijk wordt bedoeld: alsof men heeft besloten om op dit traject het hele concept “trein” op te heffen. Hier zou eerder “deze trein is uitgevallen”/”komen te vervallen” worden gebruikt. Of tegenwoordig dus inderdaad “rijdt vandaag niet”.
Ik kan me heugen dat de omroepstem in het verleden ook wel eens “problemen op het Nederlandse net” aanvoerde als reden van de vertraging van de IC Amsterdam-Brussel, nadat ik er toch zelf getuige van was geweest dat we tot de grens gewoon op schema reden. Nu zou ik zo’n sneer in z’n algemeenheid niet aanraden. Houd het bij jezelf, klaag niet over anderen maar informeer de reiziger en bied je excuses aan voor het ongemak. Zeggen dat het aan een ander ligt kan bij de toehoorder ook tot de indruk leiden dat de verantwoordelijkheid ontlopen wordt. Zo wordt het voor reclame ook niet aanbevolen om te stellen “Wij zijn beter dan onze concurrent X”, dat zouden veel consumenten toch zwak of zelfs gefrustreerd over vinden komen. Óf dat zo ervaren wordt kan tegelijk ook cultureel bepaald zijn. Verschillen tussen NS en NMBS en de manier waarop reizigers van beide maatschappijen reageren zouden dan culturele verschillen tussen Nederland en België kunnen zijn.
Toen ik het voorbije decennium vaker naar Nederland moest sporen, maakte ik kennis met het begrip ‘afgeschafte trein’. Dat betrof met name de trein naar Amsterdam, waarvan ik dan in Antwerpen Centraal vernam dat die ‘afgeschaft’ was. Daar stond ik dan: alweer een vergadering waar ik te laat zou komen of die ik zou missen. Zoals de auteurs zeggen: ‘afgeschaft’ klinkt hard, en dat maakt de frustratie des te groter. Peter Debrabandere maakt in zijn repliek goed duidelijk dat de NMBS in oorsprong en wezen een Franstalige organisatie was, die maar moeizaam de vertaalslag naar goed Nederlands maakte en maakt. Niettemin vind ik het nog altijd leuk om in Antwerpen het purisme ‘Middenstatie’ voor ‘Centraal Station’ op het gebouw te zien prijken.
Misschien toch nuttig om te vermelden dat “in oorsprong heel de administratie in België” Franstalig was. Zie daaromtrent bv. https://nl.wikipedia.org/wiki/Vernederlandsing. De taalkwestie ging over veel meer dan alleen over taal.