Tot en met 31 december publiceert Neerlandistiek iedere dag een beschouwing over de Duitse en Engelse vertaling van De avonden van Reve.

De avonden in vertaling (9)

Het speelgoedkonijn dat Frits van Bep Spanjaard leent, straft, streelt, kust, toespreekt en in zijn broek stopt, symboliseert volgens Paul Rodenko zowel het seksuele als het religieuze in De avonden.  ‘Symbool der zachtmoedigheid, dier der verzoening’, mompelt Frits over het konijn, terwijl hij in de spiegel kijkt. Misschien symboliseert het pluchen dier ook Frits zelf.

Mooi is dat in Jürgen Hillners vertaling het binnenrijm overeind blijft en Sam Garretts vertaling een aliteratie bevat die bij Reve ontbreekt. Mooi bij Garrett vind ik ook het Bijbelse ‘beast’ dat uitstekend past bij de symbolische lading van het konijn en de religieuze film De groene weiden die Frits met zijn vriendengroep in dit hoofdstuk kijkt.

,,Symbol der Sanftmut, Tier der Versöhnung.’’

“Symbol of benificence, beast of atonement.”

‘Het is hier vanavond ongelooflijk melig’, zegt Frits over de stemming bij Bep in de uren voordat de vriendengroep naar de bioscoop vertrekt. ‘Melig’ in combinatie met humor betekent ‘flauw’ of ‘flauw-grappig’ (Van Dale). Hillner maakt van melig ‘öde’, dat ‘wenig Gehaltvoll’ betekent (Duden). Dat is een mooie vertaling omdat de gesprekken en grappen inderdaad weinig niveau hebben, wat een paar keer door Joosje afkeurend wordt opgemerkt. Garrett vertaalt ‘ongelooflijk melig’ met ‘exceeding stale’. Hij vergeet van ‘exceeding’ een bijwoord te maken. Hij verandert de hele zin een beetje:

“The atmosphere here this evening is exceeding stale.”

De toevoeging ‘atmosphere’ is eigenlijk overbodig omdat het heel duidelijk is dat het Frits om de sfeer in het gezelschap gaat. De niveauloosheid van de grappen wordt hem op een gegeven moment zelfs te gortig en hij verzint een excuus om even een ommetje te kunnen maken.

De door Jaap verzonnen ziekte ‘het genabbi’ leidt tot twee mooie vertalingen: ‘die Genabba’ en ‘ocular genabbi’. Hillner houdt zich aan de regels van de Duitse woordvorming die bepalen dat leenwoorden die op een -a eindigen vrouwelijk zijn en Garrett maakt van genabbi meteen een oogziekte.

Het n-woord op herhaling

Consequent met het n-woord is Sam Garrett niet in The Evenings. In het negende hoofdstuk, dat zich afspeelt op 30 december, gaan Frits, Bep, Eduard, Jaap en Joosje naar De groene weiden in de Lantaarn, een film uit 1936 over zwarte gelovigen in de Verenigde Staten die Frits tot tranen toe roert. In de passage over de film vertaalt Garrett het Nederlandse n-woord met het Engelse. Jürgen Hillner doet hetzelfde in het Duits. Hillners vertaling van De avonden verscheen voor het eerst in 1988 en werd herzien in 2013. Garretts vertaling verscheen voor het eerst in 2016. In Nederland wordt al sinds de vroege jaren 2000 gediscussieerd over het n-woord. In 2009 verscheen in NRC een invloedrijk stuk van Anousha Nzume over het woord. De keuze voor het n-woord in een vertaling is dus waarschijnlijk een bewuste geweest, en valt ook te verdedigen omdat Reve het woord ook gebruikte.

Claustrofobie

De angst die Frits voelt als in zijn droom een pakket met een lijk wordt bezorgd, dat misschien nog leeft en even lang is als hijzelf, is bij Hillner iets sterker dan bij Reve. ‘Ihm begann Angst und Bange zu werden’, luidt de Duitse vertaling van ‘Hij begon bang te worden.’

‘Angst und bange’ – volgens Duden worden beide woorden met een kleine letter geschreven in de uitdrukkingen ‘angst und bange werden’ en ‘angst und bange sein’ – staat voor een sterke angst, en ook voor claustrofobie. In een etymologische verklaring in het online woordenboek Wiktionary gebruikten de oude Germanen angst und bange als ze zich benauwd of ingesloten voelden. Dat gevoel heeft Frits misschien ook als hij geconfronteerd wordt met het lijk dat in bruin pakpapier is gewikkeld en nooit meer het huis mag verlaten. De Engelse vertaling van ‘angst und bange’ is volgens Wiktionary ‘to be worried to death’. Zo vertaalt Garrett Frits’ angst overigens niet. Hij kiest voor ‘He began to be afraid’.

Dat Frits die nacht droomt van lijken die misschien nog leven is niet vreemd. Een deel van de ‘melige’ conversatie voor de film ging immers over mensen die levend begraven werden. Tot in de kleinste details beschrijft Eduard Hoogkamp hoe deze lijken worden aangetroffen.

‘Er zijn wel lijken opgegraven, die helemaal dubbelgevouwen lagen. Of op de knieën. Hadden zich schrap gezet tegen de deksel.’

Ralf Grüttemeiers interessante interpretatie van Frits’ dromen in het eerste nummer van Nederlandse letterkunde (februari 1996) sluit mooi aan bij de Duitse vertaling. Volgens Grüttemeier wijst de lengte van het pakket erop dat Frits bang is dat hijzelf de dode is. Zijn dromen houden hem een spiegel voor. Deze interpretatie is eenvoudig uit te breiden. In de uren voor de film kreeg Frits het zo benauwd dat hij naar buiten moest.

‘Ik moet weg’, dacht Frits. ‘Even naar buiten, kracht verzamelen.’

Dat Frits zijn rug niet kan buigen kan te maken hebben met de verkrampte lijken die probeerden uit het graf te komen, en naar de consistentie van het verpakte lichaam, dat slap wordt en aan de einden naar beneden buigt, wordt al vooruit gewezen in de gesprekken over ontbindingsgassen, rotting en mummificatie.