Op de Bondgenotenlaan in Leuven wandelde ik toevallig voorbij een winkel met natuurlijke schoonheidsproducten. Voor de ingang van de winkel stond zo’n vouwbaar krijtbord en mijn oog viel erop vanwege de volgende slogan: “I like my products like my people: not toxic.” De humor in deze zin komt voort uit het feit dat er gespeeld wordt met twee interpretaties van toxic: producten kunnen letterlijk ‘giftig’ zijn, terwijl mensen figuurlijk je (mentale) gezondheid kunnen vergiftigen.

Maar mijn taalkundig oog viel vooral op de slogan door de positie van products en people in deze zinsconstructie. Gewoonlijk bestaat die uit twee delen. Eerst heb je een vergelijking waarbij twee zelfstandig naamwoorden die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken hebben, vergeleken worden: I like my x like I like my y. Dat wordt gevolgd door een bijvoeglijk naamwoord dat meerdere betekenissen heeft en dat daardoor de vergelijking expliciet verduidelijkt. Een snelle Google-search (er bestaat een (wansmakelijke) Reddit-thread voor alles!) levert voorbeelden op zoals I like my women like I like my coffee: hot and black, I like my men like I like my chocolate cake: rich, I like my dogs like I like my cars: cute and sub-compact.

Er zijn twee redenen waarom de slogan in de Bondgenotenlaan een speciaal geval is. Ten eerste toont de slogan aan dat het woord toxic er een nieuwe betekenis heeft bijgekregen: ‘(persoon of persoonskenmerk) gevaarlijk voor iemands mentale gezondheid’ die afgeleid is van de oorspronkelijke betekenis ‘(substantie) gevaarlijk voor iemands fysieke gezondheid’. Een zoektocht in COHA, het Corpus of Historical American English, bevestigt dat: de woorden die het meest gebruikt worden vlak na toxic zijn materiële, vaak chemische of industriegerelateerde substanties zoals (toxic) waste ‘afval’, (toxic) chemicals ‘chemische producten’ en (toxic) substances ‘substanties’. Pas op de eenenvijftigste plaats staat masculitiny, en dat komt maar vijf keer voor in het corpus en pas vanaf de jaren 2010. In COCA, het Corpus of Contemporary American English, staat masculinity al op de tweeëntwintigste plaats en komt people voor op plaats 28, wat aantoont dat de betekenis waarbij personen je mentale gezondheid bedreigen, aan populariteit wint. In de Oxford English Dictionary (OED) wordt toxic verwijzend naar het bedreigen van mentaal welzijn echter nog niet vermeld.

Bovendien roept het tweede zelfstandig naamwoord people ook niet de letterlijke betekenis van toxic op, terwijl dat in veel van de voorbeelden van de constructie op Google wel het geval is. Letterlijk betekent het woord ‘giftig’ (volgens de OED: “Of the nature of a poison; poisonous.”). Maar toegepast op personen gaat het om een figuurlijke manier van giftig zijn, namelijk gevaarlijk voor iemands mentale gezondheid.

De slogan breekt dus met twee wetmatigheden die dikwijls toegepast worden in de constructie:

1. De verbinding van het bijvoeglijk naamwoord met het tweede zelfstandig naamwoord roept gewoonlijk de letterlijke betekenis ervan op, maar in verbinding met het eerste zelfstandig naamwoord kan het ook om een figuurlijke of op een andere manier afgeleide betekenis gaan. Bijvoorbeeld rich toegepast op chocolate cake in I like my men like I like my chocolate cake: rich.
2. De verbinding van het bijvoeglijk naamwoord met het tweede zelfstandig naamwoord is gebaseerd op een in het woordenboek vastgelegde betekenis, maar in combinatie met het eerste zelfstandig naamwoord kan het ook om een nieuwe betekenis gaan. Bijvoorbeeld sub-compact toegepast op dogs in I like my dogs like I like my cars: cute and sub-compact.

Daardoor doet de manier waarop de slogan is opgebouwd vermoeden dat de ‘gewone’, prototypische manier van (niet) toxic zijn op personen of persoonskenmerken slaat, en dat de afgeleide betekenis op producten slaat.

Dat brengt me bij de tweede reden waarom de slogan op de Bondgenotenlaan speciaal is. We lijken hier niet alleen te maken te hebben met een betekenisverandering, maar de verandering lijkt in dit voorbeeld nog verder te gaan. Niet alleen is er een nieuwe betekenis bijgekomen, maar die nieuwe betekenis heeft zelfs een centrale, prototypische positie ingenomen in de betekenisstructuur van het woord. Zulke veranderingen zijn al eerder beschreven: Dirk Geeraerts vermeldt in Theories of Lexical Semantics bijvoorbeeld arriver dat oorspronkelijk enkel betrekking had op boten die de kust bereiken, maar nu als prototypische betekenis ‘aankomen in het algemeen’ heeft. Het is wel erg opvallend dat de verandering in slechts enkele jaren lijkt te hebben plaatsgevonden. Bij het Nederlandse toxisch zie je overigens iets vergelijkbaars: frequente substantieven die op het lemma toxisch volgen in het Corpus Hedendaags Nederlands zijn, naast materiële zaken als stof(fen) (plaats 1 en 5), kredieten (3) en producten (6), lemma’s die slaan op de omgang tussen mensen zoals relatie(s) (2 en 11), mannelijkheid (4), sfeer (8), gedrag (10) en leiderschap (13).

Waarvan komt dan deze verregaande betekenisverandering? Het lijkt te maken te hebben met een typische reden waarom nieuwe woorden (of nieuwe betekenissen van bestaande woorden) ontstaan: de nood om een nieuw concept uit te drukken wanneer er een verandering optreedt in de cultuur of samenleving. Ik zou het dus interpreteren als de talige weerspiegeling van een groeiende aandacht voor mentaal welbevinden naast fysieke gezondheid. Geen toxische verandering volgens mij!

Referenties

Davies, Mark. (2008-) Collocates data from The Corpus of Contemporary American English (COCA). Data online beschikbaar via https://www.collocates.info.

Davies, Mark. (2010) The Corpus of Historical American English (COHA). Online beschikbaar via https://www.english-corpora.org/coha/.

Geeraerts, Dirk. 2010. Theories of lexical semantics. Oxford, New York: Oxford University Press.