Als ik ’s nachts niet kan slapen, denk ik aan Humpty Dumpty. Het kinderversje spookt al anderhalf jaar rond in mijn hoofd, want hoe moet je het vertalen? Niet de naam, die is simpel. Dat wil zeggen, dat is een kwestie van een particuliere keuze die eigenlijk niet verkeerd kan uitpakken, want alles is leuk of kan dat zijn (tot op zekere hoogte en tot een bepaalde grens). Nee, het gaat om wat er volgt, daar zitten de hoofdbrekens en hersenkrakingen.

Humpty Dumpty sat on a wall,
Humpty Dumpty had a great fall.
And all the King’s horses and all the King’s men
Couldn’t put Humpty together again.

Met eronder het plaatje van een ei dat op een muur zit terwijl een leger langsmarcheert. Dat zijn de concrete elementen die bewaard moeten worden in een Nederlandse vertaling: ei, muur, leger. Want dat plaatje moet en zal erbij, en op dat plaatje mag niet iets anders staan dan in het gedichtje. Dat pikt namelijk geen kind. Dus geen ei dat op een hek zit, en ook geen timmerman die erbij staat en zich achter de oren krabt. ‘Op het plaatje staat heel iets anders!’ Dat moeten we niet hebben. Een ei, een muur en een leger moeten het zijn en niets anders. En omdat het een raadselrijmpje is (‘Wat kun je niet meer heel maken als het stuk is?’), mag het antwoord ook niet worden verklapt of nog suggestiever gesuggereerd, door te zeggen dat hij in stukken viel, kapot, of dat hij een zuivelproduct is of uit de kip komt of eivormig is of iets dergelijks.

Verder is het onontbeerlijk dat het rijmpje in het Nederlands net zo dwingend en onontkoombaar simpel blijft. Dus zonder overbodige rimram van bijvoeglijke naamwoorden, nergens op slaande leukdoenerij, slappe vulsels en alles wat kindergedichten zo goed kan maken bij afwezigheid van die dingen. En natuurlijk met de herhaling van de naam van het ei in regel 1 en 2 en de bijna hypnotische herhaling van bepaalde elementen in regel 3. Plus het rijmschema zou idealiter overeen moeten komen, tenzij een ander dwingend rijmschema het oorspronkelijke doet vergeten – onwaarschijnlijk omdat het gedichtje zich inmiddels ook diep in het Nederlandse onderbewustzijn heeft vastgebeten.

Erik Bindervoet en ik gaven als gastdocent in 2017 een klas postmasterstudenten in de vertaalwetenschappen (in de eerbiedwaardige academische traditie om de studenten het vuile werk voor je te laten opknappen) de opdracht om bij wijze van vertaaloefening in elk geval de eerste twee regels te vertalen, met behoud van concrete realia, met name de muur. Dat bleek een hele opgave. Met de naam van het ei zat het wel goed: veel hielden het bij Humpty Dumpty, maar we kregen ook een Rompje Plompje, een Schijfje Blijfje, een Dappedopje, een Eitje Krijtje en een Bulletje Pulletje. Maar toch kregen we ook weer hekken waar het ongelukkige ei vanaf viel, naast de Utrechtse dom, een tree, een fiets, ‘van alles’ en een wand. De oplossingen met ‘muur’ waren niet overtuigend, maar dat komt omdat er zo weinig op rijmt dat hout zaagt in dit ultrakorte gedichtje: ‘viel wel een uur’, ‘viel bij de buur’, ‘viel op den duur’, dan heb je het wel zo’n beetje gehad, buiten de radicaal-parodistische oplossingen zoals (van Eline Jongsma) ‘viel zich een schedelfractuur’.

Maar ook de wel gepubliceerde Nederlandse vertalers kwamen er niet uit:

Humpie Dumpie is gegleden
van ’n muurtje naar beneden…
      (Marianne Keser, 1975)

Toen Wiggelewaggel op een muurtje zat,
viel Wiggelewaggel op zijn gat.
      (Willem Wilmink, 1977)

Humpie Dumpie zit op ’t hek,
en breekt dan zowaar z’n nek.
      (Henk Cornelissen, 1996)

Hompeliedompie viel op z’n kop.
Hompeliedompie stond niet meer op!
      (Hans Kuyper, 2001)

Humptie Dumptie, dik en rond,
viel in stukken op de grond.
      (Koos Meinderts, 2016)

   Om het rijmprobleem op muur te omzeilen zijn er drie vertaalstrategieën mogelijk:

   1) Je gooit de zin om en begint met de muur:

Hoog op de muur zat Homptie-Domptie,
Diep van de muur viel Homptie-Domptie
En geen koning, paarden, personeel
Kregen Homptie ooit weer heel.

   2) Je knutselt aan het rijmschema:

Homptie-Domptie zat op een muur,
Homptie-Domptie viel op de grond.
De ruiterij werkt zich het zuur
Maar Homptie-Domptie wordt nooit meer rond.

   3) Je moffelt de muur weg naar een andere regel:

Homptie-Domptie, dik en rond,
Zat op een muur en viel op de grond
En van Vaals tot Tietjerksteradeel
Kreeg niemand Homptie ooit meer heel.

De vertaling die na lachten nang slakeloos wapen uiteindelijk de koppositie innam (al is er nergens een finishlijn te bekennen – vertalingen worden zoals bekend niet afgesloten, slechts weggelegd), is omzeilstrategie vier: je laat de muur impliciet:

Homptie-Domptie zat op z’n kont,
Homptie-Domptie viel op de grond.
   En al de koninklijke paarden
   Op heel de koninklijke aarde
Kregen Homptie niet meer rond.

 Waarbij de nadelen (weg muur, verschillend rijm, regel erbij, met opgebroken ritme) het moeten afleggen tegen de voordelen: sterk lopende en natuurlijk orende tweede regel (‘viel op de grond’ is precies de Nederlandse manier van zeggen); het ritme van regel 3 en 4 is weliswaar een ander ritme, maar wel een dat goed het zware arbeidsproces nabootst, en je wint een binnenrijm (als je de twee regels als één regel beschouwt) dat de weg vrijmaakt voor een toch nog verrassende laatste regel die op regel 1 en 2 rijmt. Helemaal niet slecht, voor zolang het duurt…

_____
   Verwijzingen. De uiteindelijk voorlopige vertaling van het versje kwam terecht in het tweetalige En weg was haar neus, Bakerrijmpjes, Nursery Rhymes, Van Oorschot, 2018, blz. 27 met een elf bladzijden tellende diepgravende, geen ei op een muur latende toelichting op blz. 261-271. De illustraties: de klassieke Engelse Humpty Dumpty op zijn muur, in En weg was haar neus, blz. 27; een in tweeën geknipte schermafbeelding van de eerste google-zoekresultaten op Humpty Dumpty (28 februari 2017).

Dit artikel verscheen eerder op VandaagsVertaalProbleem