Velen kennen nog het kinderliedje over schuitje varen, theetje drinken en naar de overtoom varen. Klakkeloos zongen we het mee, zonder te bedenken wat een overtoom was. Later hoorden we van een Amsterdamse straat die Overtoom heette. Mooi, opgelost waar we de Overtoom moesten zoeken. Maar… wat is een overtoom en waar komt dat woord vandaan?

Dankzij een langskomende tweet van de historische vereniging van de Alblasserwaard kreeg ik voor het eerst van mijn leven een overtoom onder ogen.

Wat is een overtoom?

Een overtoom is een installatie waarmee een kleine vrachtboot over een helling van een dam of dijkje getrokken kon worden. De boot ging van een waterloop met het ene peil naar een waterloop met een ander peil. Tegenwoordig hebben we schutsluizen om peilverschillen voor boten te overbruggen. Schutsluizen waren nogal duur om te bouwen en de wisselend natte-droge omstandigheden maakten het hout gevoelig voor rotting. Bovendien was veengrond niet de stevigste grond om een schutsluis veilig in te verankeren.

Een stevige dam, met een trekinstallatie en ingevette balken of ronde boomstammen om een schip uit het ene water te trekken en via de dam naar het andere water te brengen was een slimme, praktische oplossing die tot begin vorige eeuw nog voorkwam. Men kwam overtomen eigenlijk alleen tegen in het Hollandse laagland. In het rivierenland was er binnen de dijken minder noodzaak tot vervoer over water: op de oeverwallen van historische rivieren lagen landwegen.

Waar komt het woord ‘overtoom’ vandaan?

In de etymologiebank vinden we tweemaal het woord overtoom, althans het woorddeel toom daarin, verklaard. Toom betekent volgens Vercoullie ‘trekking’ en is afgeleid van tiegen ‘trekken’. Van Veen en Van der Sijs spreken over tijgen. De etymologiebank herleidt tijgen  tot Protogermaans *teuhan- ‘trekken’ .

Vanaf de 10^e eeuw duikt het woord tōm of toom in ons taalgebied op als geschreven woord. Het staat dan voor de toom van het paard, dat is het leidsel, de teugel om een paard te trekken en ‘in toom te houden’. Als je het tot je laat doordringen is er geen wezenlijk verschil tussen een schip met touwen naar voren trekken over een helling en een paard aan de teugels naar voren manoeuvreren. Een overtoom is dus in wezen een ‘over (de helling heen) trek-installatie’. Overtoom komt sinds de vijftiende eeuw voor en is van oudsher typisch Hollands en West-Fries.

Slot

Bij wijze van toegift volgen hier nog enkele door het voorgaande opgekomen vragen. Allereerst, de Overtoom in Amsterdam? Hoe komt die meer specifiek aan de naam? Die straat is vernoemd naar de al meer dan een eeuw geleden gedempte Overtoomse Vaart. De overtoom bevond zich daar tussen de Kostverlorenvaart en het riviertje de Schinkel.

Ten tweede, de plaatsnaam Toom in Noord-Brabant, in de gemeente Cranendonck. Volgens G. van Berkel & K. Samplonius (2018), Nederlandse plaatsnamen verklaard, is deze afgeleid van Latijn  tomba, tumba ‘graf, grafheuvel’. De familienaam Den Toom, die regelmatig voorkomt in de Alblasserwaard, is volgens de Familienamenbank afgeleid van deze plaatsnaam, al zal hij in sommige gevallen wellicht ook verwijzen naar een voorvader die iets te maken had met overtomen, bijvoorbeeld omdat hij ze bouwde of onderhield.

En dan tot slot die leverancier van kantoormeubelen met de hier behandelde naam voor ‘sleephelling’ uit Den Dolder. Die kon, volgens de veelvuldig herhaalde reclame van een aantal jaren geleden, alles supersnel leveren. Maar in Den Dolder verwacht je geen overtooms. En dat klopt. De firma kwam oorspronkelijk uit Amsterdam. Daarmee zijn we terug bij de Overtoomse straat waarmee we dit artikel begonnen.