Dat woorden als ieder, iemand en iets niet slechts door toeval op elkaar lijken zullen de meeste sprekers wel aanvoelen. Het ie dat ze gemeen hebben was vroeger een woord op zich: het is de Nederlandse evenknie van Duits je ‘ooit’ en eigenlijk een vorm van eeuw. Levenstijd We beginnen bij het Germaans, de voorloper van onze … [Lees meer...] overHet ie in ieder, iemand, iets en meer
Etymologica
Etymologica: de meikever
Dit stukje gaat over een insect dat volgens mijn gegevens in de Randstad niet voorkomt: de meikever. De meikever komt globaal genomen in de Randstad niet voor omdat zijn biotoop er ontbreekt. Hij verschijnt alleen op de zandgrond en wel speciaal in de maand mei, vandaar zijn officiële naam, en hij leeft van de blaren van eik en beuk. Opmerkelijk is dat de … [Lees meer...] overEtymologica: de meikever
‘Den Hepsel’: speurtocht naar een bijzonder toponiem
Het begon met onderstaande ansichtkaart uit de jaren ’60. Met daarop de kerk en een huis in Uitwijk bij Woudrichem. Met als onderschrift: “Den Hepsel”. Onze nieuwsgierigheid was gewekt. “Den Hepsel”? Waar kwam dat woord vandaan en waarom heette dit gebouw zo? Hieronder volgt een verslag van een zoektocht met vallen en uiteindelijk een antwoord vinden. Zoeken in … [Lees meer...] over‘Den Hepsel’: speurtocht naar een bijzonder toponiem
Etymologica: Molens
Een van de trekpleisters voor toeristen in het Nederlandse landschap vormen de molens. Plaatsen als Kinderdijk of de Zaanse Schans danken er hun populariteit aan. Maar waar komt het woord molen eigenlijk vandaan? Als men naar de etymologie van molen kijkt, blijkt dat het gaat om een zeer vroeg leenwoord uit Latijn molina [4e eeuw], dat zelf weer verband houdt met Latijn molere … [Lees meer...] overEtymologica: Molens
Biks
Een paardenmeisje vertelt in de krant: ‘Terwijl Tess helpt bij de les, gaan Florine en ik bixen. Met een karretje, volgeladen met brokken die op samengeperste korrels hout lijken, gaan we alle stallen af. De paarden happen de bix direct uit mijn handen.’ Een ander zegt: ‘Ze lieten hun biks staan, dan weet je dat er iets loos is’. Iedereen met een … [Lees meer...] overBiks
Etymologica: Tuinman, tuinder, hovenier
Wij, leden van Volkstuinvereniging Nut en Genoegen, noemen onszelf graag tuinder, een woord dat afgeleid is van ’t werkwoord tuinen en dat weer van ’t zelfstandig naamwoord tuin, dus: tuin > tuinen > tuinder. Maar dat is nog niet alles. ’t Alleroudste, of allereerste tuin betekende omheining, net als ’t Duitse Zaun. Dat … [Lees meer...] overEtymologica: Tuinman, tuinder, hovenier
Etymologica: Gaarne, graag en gretig
Ze lijken op elkaar en zitten in dezelfde betekenishoek: gaarne, graag en gretig. Maar in hoeverre zijn deze woorden ook echt etymologisch verwant? Gaarne Het woord gaarne boert achteruit. We vinden het nog weleens in formeel gesproken Nederlands maar vooral in wat formeler geschreven Nederlands. In informeler taalgebruik is het zeker in … [Lees meer...] overEtymologica: Gaarne, graag en gretig
Etymologica: Kerk, church en tsjerke
De woorden kerk, kin en kist zijn in het Engels church, chin en chest. Waar het Nederlands een /k/-klank heeft, hoor je in het Engels een /tsj/-klank. Hoe zit dat? In dit artikel kijken en luisteren we naar klankveranderingen die het Engels een heel ander karakter dan het Nederlands hebben gegeven. Daarbij bespreek ik ook het Fries, … [Lees meer...] overEtymologica: Kerk, church en tsjerke
De a die eigenlijk geen a is
Niet zelden leidt misbegrip van een spelling tot een nieuwe uitspraak die vervolgens ook nog eens ingang vindt. Soms gaat het dan om een gewestelijke vorm die verkeerd ‘vernederlandst’ wordt, zoals gebeurd is met namen als Ten Kate en Kerkrade met hun oneigenlijke a. Verdonkering Het Noordwestgermaans, de voorloper der Noord- en Westgermaanse … [Lees meer...] overDe a die eigenlijk geen a is
Etymologica: Groente
Het kabinet wil de btw op groente en fruit verlagen of afschaffen, maar onderzoeks- en adviesbureau SEO beweerde op 31 maart dat dit praktisch onuitvoerbaar is, omdat het niet mogelijk zou zijn precies te bepalen welke producten vallen onder groente en fruit. Dit leidde tot veel hoongelach. Laten we ons niet in de politiek mengen maar eens bekijken waar de begrippen voor … [Lees meer...] overEtymologica: Groente
Etymologica: lente
Er is geen jaargetijde waarvan de komst van oudsher zozeer wordt verwelkomd als de lente, in ’t bijzonder de maand mei. ‘Die winter is verganghen, ic sie des meien schijn”, schreef een middeleeuws dichter. Dat was in zijn tijd toen de winters doorgaans bar koud waren, een nog grotere belevenis dan tegenwoordig. ’t Was ook vooral de maand mei waar men naar uitzag. De literatuur … [Lees meer...] overEtymologica: lente
Etymologica: genomen en goedgeefs
Op deze etymologiemaandag komen de herkomst en betekenisontwikkeling van twee Nederlandse bijvoeglijke naamwoorden aan de orde: genomen in de betekenis ‘bedrogen’ en goedgeefs ‘geneigd tot geven’. Genomen De betekenis ‘bedrogen’ heeft het bijvoeglijk naamwoord genomen pas recent gekregen, en het komt met name voor in de vaste verbinding zich genomen voelen. Die … [Lees meer...] overEtymologica: genomen en goedgeefs
Etymologica: Mandelig, een Fries-Saksische rechtsterm
In koopcontracten blijken veel woningen een mandelige muur, schutting of grond te hebben, of andere mandeligheden. Voor makelaars en notarissen is mandeligheid een vertrouwde term, maar de gemiddelde Nederlander of Vlaming heeft geen idee wat ermee wordt bedoeld. Hulpvaardige notarissen bieden hun cliënten op internet uitleg: mandeligheid slaat op gemeenschappelijk eigendom van … [Lees meer...] overEtymologica: Mandelig, een Fries-Saksische rechtsterm
Op zoek naar de houw van Houwelingen
Schaatsen op glad ijs over het Biesboschslib In het noordoosten van het huidige Biesboschgebied, tussen Werkendam en Hardinxveld-Giessendam, lag ooit het ambacht Houwelingen. In een bisschoppelijk schrijven in het Latijn uit 1105 staat de plaats vermeld als Hougninke. In 1168 heet de plaats: Houninge; in 1181 Howeninge. In 1266 Houninghen (Oorkondenboek van Holland en … [Lees meer...] overOp zoek naar de houw van Houwelingen
Etymologica: Vacht
Het woord vacht in het Nederlands is eigenlijk een heel eigenaardig woord. Het verschijnt hier voor het eerst in Maerlants ‘Rijmbijbel’ in 1285: Des anders nachts dat doe de vacht / Droge bleue bi der gods cracht (VMNW IV,4934). Het moet teruggaan op Protogermaans *fahti-, maar als men op zoek gaat naar verwante vormen in andere Germaanse talen, is die zoektocht al gauw … [Lees meer...] overEtymologica: Vacht
Nederscouwe: verdwenen na de Sint-Elisabethsvloed, 600 jaar later herontdekt
Op 11 juli 1327 sloot Willem, graaf van Holland, een overeenkomst met o.m. Lysbet, dochter Jan van der Merwede (aldus het Groot Charterboek der Graaven van Holland van Zeeland en Heeren van Vriesland deel 2, Leiden 1754 pag. 432). In dat document, op de inhoud waarvan we verder niet ingaan, komen de namen van een serie gerechten (dorpen met een lagere vorm van dorpsbestuur) … [Lees meer...] overNederscouwe: verdwenen na de Sint-Elisabethsvloed, 600 jaar later herontdekt
Etymologica: in groot jolijt
De Duitse dichter Oswald von Wolkenstein (1376/77-1445) heeft een relatief groot aantal gedichten geschreven in zijn Zuidtiroolse dialect. Het eigenaardige is daarbij dat enkele van die gedichten niet in dat dialect zijn geschreven maar in een Nederduitse of Nederlandse taalvariant. Het gaat daarbij om het “maccaronigedicht” Do fraig amors, (Kl. 69) waarbij de regels van elke … [Lees meer...] overEtymologica: in groot jolijt
Etymologische aanvretingen van de morfologie
Het werkwoord eten is op het eerste gezicht een doordeweeks werkwoord. Het komt frequent voor, en het wordt al vroeg verworven door kleuters, maar morfologisch is het bijzonder. Het voltooid deelwoord zou eigenlijk geëten moeten luiden, of samengedrukt: geten, en die vorm is ook geattesteerd in het Middelnederlands. Maar in de standaardtaal is het nu gegeten. Het ge-prefix … [Lees meer...] overEtymologische aanvretingen van de morfologie
Etymologica: Gaai
Duits: Eichelhäher; Engels: Jay; Frans: Geai; Fries: Houtekster; Kroatisch: kreja; Spaans: arrendajo; Turks: alakarga; Arabisch: جاي [jay] Een of twee keer in een jaar verschijnen er een of twee grote veelkleurige vogels in mijn achtertuin. Ze vallen erg op en zo kwam ik er in mijn Vogelgids al gauw achter dat ’t Vlaamse gaaien … [Lees meer...] overEtymologica: Gaai
Etymologica: Merel
In de taal van onze medetuinders: Arabic: طائر أسود (tayir ‘aswad); Frans: merle: Krowaats: kos; Spaans: mirlo; Turks: karatavuk. (vergeet ik er nog een?) Dat je ouder wordt merk je ook aan je gehoor. Dat gaat achteruit, de hoge tonen komen niet meer binnen. Bij mij ligt de grens bij zo’n 6000 Hz. Alles erboven hoor ik niet meer. Dat betekent dat … [Lees meer...] overEtymologica: Merel
Etymologica: Toponiemen over hogere gronden dankzij een historische rivier
La Hollande, c ‘est tout plat. Wie in Frankrijk komt kent deze zin. Als simpele Hollander probeer je dan iets te vertellen over duinen en Limburgse heuvels. Aan uitleggen dat er zelfs in ons rivierengebied reliëfverschillen zijn kom je niet toe. Al 10.000 jaar gaan er rivieren tussen Utrecht en Den Bosch westwaarts. Telkens kiezen ze een andere route. Langs de rivier wordt … [Lees meer...] overEtymologica: Toponiemen over hogere gronden dankzij een historische rivier
Plakken bij de boeren in Gemonde, een Klaverplak en meekes in Wijk en Aalburg en meetjes in Groningen
Ik ging met een voormalige collega Adrie wandelen in Gemonde. Een klein plaatsje tussen St.-Michielsgestel, Boxtel, Schijndel en Sint-Oedenrode, waar de vier zojuist genoemde gemeentes elk hun stuk van het dorp hadden. Adrie verliet het dorp zo’n 50 jaar geleden. De ruilverkavelingsmachinerie was rond die tijd vanuit het zuiden (Son) onderweg naar Gemonde. Maar naarmate men … [Lees meer...] overPlakken bij de boeren in Gemonde, een Klaverplak en meekes in Wijk en Aalburg en meetjes in Groningen
Etymologica: Vuurwerk te land, te water en in de lucht
Na iedere onrustige jaarwisseling klinkt de roep om een algemeen vuurwerkverbod, en volgen er pleidooien voor een door de overheid georganiseerde vuurwerkshow. Daarmee keren we terug naar de oorsprong van het vuurwerk: toen dat in de zestiende eeuw zijn intrede deed in de Lage Landen, waren het de adel en de overheden die feestjes opluisterden met kunstvuurwerk om de bevolking, … [Lees meer...] overEtymologica: Vuurwerk te land, te water en in de lucht
Etymologica: Moraalridder
Columnisten en commentatoren karakteriseren Nederland vaak als een land van moraalridders die met opgeheven vingertje anderen de maat nemen. Moraalridders – het is geen compliment. Dat bleek wel uit de ophef die onlangs ontstond toen zanger Gordon tijdens een tv-uitzending de kritiek op het WK voetbal in Qatar vanwege schending van de mensenrechten afdeed als … [Lees meer...] overEtymologica: Moraalridder
Etymologica: Stichters van Schagen
Volgens de 17-eeuwse Leidse professor Marcus Zuerius Boxhorn (1612-1653) waren de Denen verantwoordelijk voor de naamgeving van het Noord-Hollandse stadje Schagen. Tot eind vorige eeuw werd de bewering van Boxhorn dat de naam Schagen uit Denemarken stamt, niet heel serieus genomen. De gangbare verklaring over de herkomst van de plaatsnaam Schagen is dat het voortkomt uit het … [Lees meer...] overEtymologica: Stichters van Schagen
