Op deze maandag een aantal woorden die etymologisch teruggaan op het werkwoord hupp(el)en. hippen ww. ‘voortspringen met beide benen tegelijk’. Nieuwnederlands hippen ‘zich sprongsgewijze voortbewegen’: (Een aap) hipt van d’eene tack, dan weder van dien tronck [1624; WNT], Daar hipt en wipt, den tak omtrent, een pimpermeesk’ [1850-99; WNT] Het … [Lees meer...] overEtymologica: Enkele hup-woorden
Etymologica
Etymologica: de huzarensalade
Een van de vele etymologische raadsels is waarom wij in Nederland (maar niet in Vlaanderen) spreken van huzarensalade, terwijl de meeste andere landen een vergelijkbaar gerecht aanduiden als ‘Russische salade’, vergelijk Frans salade russe, Engels Russian salad, Duits russischer Salat, Deens en Noors Russisk salat, Zweeds rysk sallad, Hongaars orosz saláta en Turks Rus … [Lees meer...] overEtymologica: de huzarensalade
Etymologica: teers ‘balk, penis’
Het Nederlands kent zowel teers als taars, beide met de betekenissen ‘balk, dikke stok’ en ‘penis’ (en afgeleid daarvan ‘domme kerel’). De afwisseling tussen ee en aa wijst erop dat het oorspronkelijke woord teers was, waarvan de ee voor een r plus dentale medeklinker vooral in het Zuid-Hollands en Utrechts tot aa werd, zoals in haard, aarde, paars en andere woorden. Inderdaad … [Lees meer...] overEtymologica: teers ‘balk, penis’
Etymologica: Slapper de Malle Morstert wat zijn die ‘Engelse’ koppelingen oud!
Op het platform Signalering Onjuist Spatiegebruik (SOS) kan iedereen foto’s inzenden van samenstellingen die ten onrechte met een spatie zijn gespeld, zoals kerst ballen en kussen slopen. Volgens de website worden dergelijke fouten onnodig veel gemaakt en lijkt het erop dat ze steeds vaker voorkomen. Dikwijls wordt het Engels daarbij als boosdoener gezien: door de vele Engelse … [Lees meer...] overEtymologica: Slapper de Malle Morstert wat zijn die ‘Engelse’ koppelingen oud!
Etymologica: Bilderdijks bedenksels
In een eerdere bijdrage aan deze rubriek heb ik stilgestaan bij woorden waarvan de bedenker bekend lijkt te zijn. Uit het Middelnederlandsch Woordenboek noemde ik één voorbeeld uit het werk van Lodewijk van Velthem en drie van Jan van Ruusbroec. Deze aantallen vallen totaal in het niet bij het aantal nieuwe woorden dat ontsproten is aan het vernuft van Willem Bilderdijk … [Lees meer...] overEtymologica: Bilderdijks bedenksels
Etymologica: We kennen nog heel wat Japans
Het Japans heeft woorden als bīru ‘bier’, garasu ‘glas’ en karan ‘kraan’ van het Nederlands, een blijk van de tijd dat wij als enige westerlingen zaken mochten doen met het land van de rijzende zon. Maar heden kennen wij meer van hun taal dan omgekeerd, getuige een lijst van aikidō tot zen. Een bijzondere verhouding Met de … [Lees meer...] overEtymologica: We kennen nog heel wat Japans
Etymologica: de Engelse leenwoorden gentleman, humbug en hype
Dat het Nederlands de nodige Engelse leenwoorden heeft overgenomen, is voor iedereen duidelijk. Die woorden hebben soms een verrassende herkomst. gentleman zelfstandig naamwoord ‘wel opgevoed man’. Nieuwnederlands gentleman ‘beschaafd man; man van stand’ [1847; Kramers, Kunstwoordentolk], Ieder vriend des vaderlands, ieder gentleman van gezonde beoordelingskragt, besloot … [Lees meer...] overEtymologica: de Engelse leenwoorden gentleman, humbug en hype
Etymologica: heuvel en andere hobbels
Het woord heuvel is voor ons heel normaal, maar als men de geschiedenis ervan bekijkt, dan stelt men vast, dat het toch een relatief jong woord is. Het komt weliswaar in het Oudnederlands van de tiende-eeuwse ‘Wachtendonckse Psalmen’ voor: Feita sulun uuerthun sconitha uuostinnon in mendisle huuela begurdida uuerthunt ‘De schoonheden van de woestijn zullen vet … [Lees meer...] overEtymologica: heuvel en andere hobbels
Etymologica: dictee
Afgelopen zaterdag was het weer zover: een groot aantal mensen zweette (of zweetten) op het Groot Dictee der Nederlandse taal. Het dictee, geliefd bij sommigen en gevreesd of gehaat bij anderen, werd in 1990 geïntroduceerd door Philip Freriks, destijds correspondent voor de Volkskrant in Parijs. Freriks nam daarbij het Franse La Dictée als voorbeeld. Het woord dictee … [Lees meer...] overEtymologica: dictee
Etymologica: de klanknabootsingen haaibaai, hoempa en hum
Het aantal klanknabootsingen in het Nederlands is beperkt - er zijn dus slechts weinig woorden gevormd op grond van de klank die het genoemde produceert. Koekoek is ongetwijfeld het bekendste voorbeeld hiervan. Maar er zijn meer potientiële klanknabootsingen die minder bekend of herkenbaar zijn. Hieronder drie voorbeelden daarvan. haaibaai zelfstandig naamwoord ‘vinnige … [Lees meer...] overEtymologica: de klanknabootsingen haaibaai, hoempa en hum
Etymologica: de vele gedaanten van ‘lijk’
Wat hebben lijk, gelijk, -lijk, (ge)lijken, liken, lichaam, litteken, likdoorn, zulk, elk en welk gemeen? Op het eerste gezicht alleen de letter l, maar er is meer: al deze woorden bevatten één en dezelfde woordstam. In dit artikel vertel hoe ik de bonte woordfamilie daaruit is ontstaan. Aan de basis van alle genoemde woorden ligt de Proto-Indo-Europese woordstam *leig-. … [Lees meer...] overEtymologica: de vele gedaanten van ‘lijk’
Etymologica: Gapende wonden en een mysterieuze link naar het Fries
Waar het Nederlandse woord jaap ‘diepe snee, diepe wond’ vandaan komt is niet helemaal duidelijk. In het EWN (Philippa e.a. 2009) worden zowel een afleiding van de persoonsnaam jakob > jaap als een verband met het werkwoord gapen als etymologische mogelijkheden genoemd. Een korte verkenning van de dialectvariatie binnen het Nederlands en de etymologische aanknopingspunten in … [Lees meer...] overEtymologica: Gapende wonden en een mysterieuze link naar het Fries
Etymologica: hotemetoot en hittepetit
In 1906 nam het WNT het woord hotemetoot op met de beschrijving ‘gemeensl. benaming voor iemand die, in zijn of haar kring, de of eene “eerste viool” speelt’. Er werd geen etymologie gegeven maar onder hittepetit ‘klein bedrijvig vrouwspersoon’ werd kortweg vermeld: ‘vergelijk voor de vorming een woord als hotemetoot’. Een langere verklaring voor het woord hittepetit werd wel … [Lees meer...] overEtymologica: hotemetoot en hittepetit
Etymologica: het hora van de waarheid
Zo’n twintig jaar geleden – in het studiejaar 2002-2003 om precies te zijn – is aan Nederlandse universiteiten en hogescholen de bachelor-masterstructuur ingevoerd. Het voornaamste voordeel daarvan was dat een groot aantal Europese landen in het hoger onderwijs een vergelijkbaar systeem hanteerde. Als je na een vierjarige opleiding in het hbo of na een driejarige opleiding … [Lees meer...] overEtymologica: het hora van de waarheid
Etymologica: Het woord ‘jodenhaat’ ontstond uit antisemitisme
Gek genoeg bestaat er, naar mijn weten, nog geen uitvoerige historisch-taalkundige beschrijving van de woorden antisemitisme en jodenhaat. De etymologiebank, de belangrijkste bron voor de herkomst van Nederlandse woorden, vermeldt bij antisemiet slechts dat het Indonesisch dit woord uit het Nederlands heeft geleend. Op zich is dit veelzeggend, maar nadere informatie over … [Lees meer...] overEtymologica: Het woord ‘jodenhaat’ ontstond uit antisemitisme
Etymologica: Een oud achtervoegsel voor geboomten
Hoe heet een groep berken of plek met menige berk? Niet gelijk een berkenbos, daar de bomen in een groter, gemengd bos kunnen staan. Wel is zij immer een berkt. Deze en andere afleidingen met een oud achtervoegsel leven veelvuldig voort als namen van oorden in de Lage Landen. Aard en leeftijd Deze oordnamen, die hieronder in een lijst zijn weergegeven, zijn … [Lees meer...] overEtymologica: Een oud achtervoegsel voor geboomten
Etymologica: de modetermen gemme, haute-couture en hairspray
De wisselende modes in kleding en lifestyle komen meestal overgewaaid uit andere landen, en modetermen zijn dan ook vaak ontleend aan een andere taal. Welke taal, dat varieert per periode. Hieronder volgen drie voorbeelden hiervan, in chronologische volgorde en ontleend aan het Latijn, Frans en Engels. gemme zelfstandig naamwoord ‘edelsteen met verheven of ingesneden … [Lees meer...] overEtymologica: de modetermen gemme, haute-couture en hairspray
Antwoorden en uitslag van de Etymologica zomervakantiequiz
Nu alle basisschoolleerlingen en middelbare scholieren in Nederland en - vanaf 1 september - in België weer naar school gaan, is de zomervakantie echt voorbij. Velen hebben genoten van een vakantie in eigen land, maar er is ook het nodige gemopperd. Tal van evenementen gingen niet door en bij publiekstrekkende tentoonstellingen mochten musea slechts een beperkt aantal bezoekers … [Lees meer...] overAntwoorden en uitslag van de Etymologica zomervakantiequiz
Etymologica: Over de kwabaal en verwante aanduidingen
De kwabaal (Lota lota) is een zoetwatervis uit de familie van de kwabalen. Het is de enige kabeljauwachtige die zijn hele leven in zoet water doorbrengt. De soort staat in het Nederlands ook wel bekend als puitaal, aalpuit en lomp. Ook de omgekeerde vorm kwam voor en wel in Middelnederlands aelquabbe, onder andere bij Kiliaen [1599]: Ael-quabbe .j. lompe. Borbocha … [Lees meer...] overEtymologica: Over de kwabaal en verwante aanduidingen
Etymologica – zomervakantiequiz
De zomervakantie is een ideale periode om de zinnen te verzetten. Voor de een is dat een bezoek brengen aan een museum, voor de ander het lezen van een goed boek en voor weer een ander het maken van puzzels. De laatste groep komt aan zijn trekken in deze speciaal voor Etymologica gemaakte quiz waarin ik de herkomst van woorden centraal stel. Een belangrijke rol is … [Lees meer...] overEtymologica – zomervakantiequiz
Etymologica: hoe basaal zijn Nederlandse uitleenwoorden?
In Nederlandse Woorden Wereldwijd (NWW) uit 2010 heb ik zoveel mogelijk Nederlandse leenwoorden in andere talen, zogenoemde uitleenwoorden, verzameld. Ik kwam op een aantal van 17.560 Nederlandse woorden die aan 138 talen zijn uitgeleend. De complete database hiervan staat op internet als Uitleenwoordenbank. De meeste Nederlandse woorden vond ik, niet verrassend, in talen … [Lees meer...] overEtymologica: hoe basaal zijn Nederlandse uitleenwoorden?
Etymologica: Etymologische golven
Sommige dieren en planten lijken erg op elkaar, maar zijn toch niet nauw verwant. De dolfijn en de ichtyosaurus bijvoorbeeld, of Amerikaanse cactussen en Afrikaanse cactussen (eigenlijk zijn dat geen cactussen maar euphorbia’s, of wolfsmelk-achtige planten, maar dat weet u net zo min als ik, dus ik hou het maar even op ‘Afrikaanse cactussen’). In de Nederlandse taal komt zoiets … [Lees meer...] overEtymologica: Etymologische golven
Etymologica: hassebassie
hassebassie zelfstandig naamwoord ‘borrel’. Oudste vindplaatsen en betekenissen: Nieuwnederlands een hassebassie [1900; Preanger Bode; en in: Het Volk], Die aageste fan Putte het een jaor of faaf terug, hier twei huise om de hoek, een klaan tapperaatje gehat, waor ik soa nou en dan es een hassebassieinnam [1941; WNT], “Nee nee, géén keiltje. Koffie!” riep de ander afwerend. … [Lees meer...] overEtymologica: hassebassie
Etymologica: de wiskundige sjwa
Heel wat werktuigen en voorwerpen uit het boerenleven zijn in onbruik geraakt: dorsvlegels, houten eggen en hoefijzers bijvoorbeeld. Een beetje knutselende beunhaas kan met afgeschreven exemplaren nog wel creatief aan de slag. Oude hoefijzers zie je soms wel als deurgrendel, en een paar jaar geleden heb ik in Frankrijk een houten eg gezien die als bezemrek dienst deed. Dat … [Lees meer...] overEtymologica: de wiskundige sjwa
Etymologica: Vogels in het wild en op tafel
In het Engels bestaan enkele beroemde doubletten van dierennamen waarin een verschil wordt gemaakt tussen het levende dier en het dier als onderdeel van het menu: als ze in de wei of in het wild rondlopen heten de dieren ox, calf, sheep, swine, boar en deer, maar als ze op hun bord liggen, spreken de Engelsen van beef, veal, mutton, pork, bacon en venison. Al in 1653 wees de … [Lees meer...] overEtymologica: Vogels in het wild en op tafel
