Wanneer in The Lord of the Rings de koning van Rohan na lange tijd zijn zwaard weer in hand krijgt—en zo uit zijn sluimer komt—wordt hij begroet met de woorden westu Théoden hál! Het is een vorm van een ooit gangbare heilwens uit de Germaanse oudheid. Een van vele erfstukken Meer dan de meeste van zijn vaak smalende maatnemers was J.R.R. Tolkien … [Lees meer...] overEtymologica: De Germaanse heilwens
Etymologica
Etymologica: hokkeling, hommel (de plant hop) en inpeperen
In deze aflevering van Etymologica wordt aandacht besteed aan twee woorden die in het Nederlands zijn ontstaan (hokkeling en inpeperen), en een oud woord waarvan de uiteindelijke herkomst onzeker is (hommel voor de platennaam ‘hop’). hokkeling zelfstandig naamwoord ‘eenjarig kalf’. Mnl. Hokelinc alleen als geslachtsnaam geattesteerd; Nieuwnederlands Men hoort in … [Lees meer...] overEtymologica: hokkeling, hommel (de plant hop) en inpeperen
Etymologica: De Blaasbalg en andere toponiemen voor scheve percelen
Tegenwoordig zijn, als gevolg van ruilverkaveling, de meeste percelen rechthoekig. Vroeger was dat anders. Toen waren er vele driehoekige, wigvormige, kortweg schuin begrensde percelen. In dit artikel gaan we op zoek naar toponiemen die ontstaan zijn omdat een perceel geen rechthoekige, maar een meer driehoekige, spitse begrenzing had. De Blaasbalg bij Woudrichem Ten … [Lees meer...] overEtymologica: De Blaasbalg en andere toponiemen voor scheve percelen
Etymologica: mozesmandje
Onlangs vroeg een jonge moeder me of ik haar even het mozesmandje wilde aanreiken. Hoewel ik het woord mozesmandje niet kende, was het niet moeilijk te raden dat ze het rieten babymandje bedoelde. Wie heeft die toepasselijke naam bedacht en sinds wanneer kennen we hem? Mozes Ook de niet-bijbelvaste lezer kent wel het verhaal van Mozes, die door zijn moeder in een rieten … [Lees meer...] overEtymologica: mozesmandje
Etymologica: bij het opnemen van Friese Plaatsnamen in de etymologiebank
Onlangs zijn de Friese Plaatsnamen: Alle steden, dorpen en gehuchten van Karel Gildemacher (2007) toegevoegd aan de Etymologiebank, als aanvulling op de Nederlandse plaatsnamen verklaard van Gerald van Berkel en Kees Samplonius. Hieronder volgt wat toelichting over de gemaakte keuzes voor het Friese plaatsnamenboek. Werkwijze Het samenstellen van een plaatsnamenboek … [Lees meer...] overEtymologica: bij het opnemen van Friese Plaatsnamen in de etymologiebank
Etymologica: als puntje bij paaltje komt
Over hoe in de 17e eeuw de uitdrukking als men pitje bij paaltje brengt ‘als het erop aankomt’ gangbaar was, hoe een eeuw later als ’t pitje bij ‘t paaltje komt opkwam, hoe in de 19e eeuw zowel putje als puntje bij paaltje kwamen, en hoe puntje bij paaltje in de 20e eeuwhet pleit beslechtte. Pitje bij paaltje Het WNT vermeldt citaten met als puntje bij paaltje komt en … [Lees meer...] overEtymologica: als puntje bij paaltje komt
Etymologica: de puntjes op de i zetten
Over hoe de Franse uitdrukking mettre les points sur les i in de 19e eeuw aan de basis stond van de Nederlandse uitdrukking de puntjes op de i zetten ‘zeer nauwkeurig te werk gaan’, hoe als eerste Nederlandse variant de uitdrukking de stipjes op de i zetten in 1840 in druk verscheen en hoe de verdere ontwikkeling in het Nederlands verliep. De uitdrukking in het Frans Het … [Lees meer...] overEtymologica: de puntjes op de i zetten
Magnum, frisco of ijsco?
Een maand geleden ongeveer, op 8 juli 2024, publiceerde Nicoline van der Sijs op neerlandistiek.nl een stukje over de woorden ijsco, frisco en magnum. Ze had gemerkt dat het woord frisco nog heel gebruikelijk is in Vlaanderen – en onbekend in Nederland – terwijl het even oude ijsco in Nederland nog hooguit wat stuiptrekkingen … [Lees meer...] overMagnum, frisco of ijsco?
Etymologica: Reuring
Reuring, de meeste mensen zijn er dol op! Jaarlijks wordt in juni in Purmerend het Festival Reuring georganiseerd, en de gemeentes Heerlen en Hoensbroek kennen zowaar een reuringregeling, die ondernemers, individuen en stichtingen ondersteunt om meer levendigheid in de stad te brengen. Waar komt dat woord reuring eigenlijk vandaan? Camera Obscura Volgens het WNT is … [Lees meer...] overEtymologica: Reuring
Etymologica: Hoe de haai aan zijn naam kwam
Rondom hun eenzame houten vaartuig doorklieft een stel vinnen de waterspiegel. De zeelui, niet allen vertrouwd met de aanblik, zijn op hun hoede. Bij de god van het diepe, wat gaat daar? De zo getoonde vinnen lijken op delen van hun eigen scheepsboord. Enkele vormen Hoewel Nederlands haai door meerdere talen overgenomen is, bijvoorbeeld als … [Lees meer...] overEtymologica: Hoe de haai aan zijn naam kwam
Etymologica: De Gallichkamp
Bij het naspeuren van de middeleeuwse geschiedenis van een streek stuit men wel eens op bijzondere toponiemen. In het gebied tussen Maas en Merwede kwam ik de veldnaam Gallichkamp tegen. De Gallichkamp lag in het westen van de centrale kom van het gebied, het laagste deel van het gebied. Voor gebiedskenners: tussen Almkerk en Dussen. Ooit waren er zeven molens nodig om het hier … [Lees meer...] overEtymologica: De Gallichkamp
Slavernij, excuses en familienamen
De Raad van State heeft in maart het 'Besluit geslachtsnaamwijziging nazaten van tot slaaf gemaakten' behandeld en adviseert het besluit zo spoedig mogelijk in werking te laten treden. Artikel 1a van het wetsontwerp luidt: De geslachtsnaam van een persoon wordt op zijn verzoek gewijzigd, indien hij verklaart een nazaat te zijn van een tot slaaf gemaakte aan wie de … [Lees meer...] overSlavernij, excuses en familienamen
Etymologica: het medezeggenschap
Het Nederlands kent drie woordgeslachten: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. Onzijdige woorden zijn te herkennen aan het bepaald lidwoord het, terwijl de andere twee als bepaald lidwoord de hebben. Wie twijfelt of een de-woord mannelijk of vrouwelijk is, kan het woordgeslacht opzoeken op Woordenlijst.org, de uitgebreidere, online versie van het Groene Boekje. Kennis van het … [Lees meer...] overEtymologica: het medezeggenschap
Etymologica: IJsco’s en frisco’s
Mijn Vlaamse collega’s bestellen in de zomer bij de Leidse ijssalon steevast een frisco, maar de verkoopster begrijpt dat pas als ik toelicht dat ze een ijsco met chocoladelaagje op een stokje willen. Waar komt dat verschil in woordkeus eigenlijk vandaan? En sinds wanneer eten we ijsjes? Roomijs en ice-cream De eerste die het woord roomijs in de mond neemt, is Petrus … [Lees meer...] overEtymologica: IJsco’s en frisco’s
O etymoloog! let op u saeck
Iemand die vergeefs een woord zoekt op de Etymologiebank, krijgt automatisch de suggestie me een berichtje te sturen. Veel gebruikers geven gehoor aan die suggestie. Ze krijgen van mij altijd een kort inhoudelijk antwoord. Het kost wat tijd maar het geeft ook een interessante indruk in wat gebruikers zoal willen weten, en soms leer ik een nieuwe (dialect)uitdrukking. Dit gaat … [Lees meer...] overO etymoloog! let op u saeck
Proeven: Frans of Latijn?
Het werkwoord proeven ziet er oer-Nederlands uit, maar dat is het niet. Het vindt zijn oorsprong in het Latijnse probāre, dat volgens het woordenboek van Pinkster (2003) onder andere ‘keuren; testen; onderzoeken; proberen; beoordelen; goedkeuren’ betekent. Probāre is ook een tweede maal ontleend, namelijk als proberen. Het Latijnse probāre is zelf een afleiding van het … [Lees meer...] overProeven: Frans of Latijn?
Het n-woord als naam voor honden en katten
Let op: in dit artikel wordt het n-woord een aantal keer voluit geschreven. Nicoline van der Sijs concludeert in haar artikel Mode in honden- en kattennamen dat Moortje in de twintigste eeuw in Nederland een van de populairste namen voor honden en katten was. Vermeldingen in de krantendatabank Delpher geven de indruk dat deze naam werd gegeven aan huisdieren met een zwarte … [Lees meer...] overHet n-woord als naam voor honden en katten
Etymologica: Mode in honden- en kattennamen
Een van de vele jaarlijkse rituelen in Nederland is de bekendmaking van de populairste honden- en kattennamen van het afgelopen jaar. Volgens de Stichting Nederlandse Databank Gezelschapsdieren waren dat in 2023 Luna, Max, Simba, Bella, Milo, Nala en Ollie. Toen ik dat las, vroeg ik me af sinds wanneer deze namen eigenlijk populair zijn, en welke namen onze huisdieren in het … [Lees meer...] overEtymologica: Mode in honden- en kattennamen
Etymologica: sla
Dit zijn de namen voor ‘sla’ van onze niet-Nederlandse tuinders: Arabisch سلطة; Duits Salat; Engels salad; Frans salade; Koerdisch xas; Kroatisch salata; Persian سالاد; Spaans ensalada. We hebben (nog) geen Oekraïense medetuinders, maar hier alvast hun woord voor sla, салат in Cyrillisch schrift, omgespeld salat. Als je de … [Lees meer...] overEtymologica: sla
Etymologica: Wanneer de woorden samengroeien
Onze taal heeft samenstellingen en afleidingen, opzettelijk gesmeed, en onze taal heeft losse verbindingen die mettertijd als woorden op zich gezien worden. Maak indruk op lezers en luisteraars door eens zulke samengroeiingen te ontsamenen. Naar verhouding Hoewel ze maar een klein aandeel van onze woordenschat vormen worden samengroeiingen zeer regelmatig gebruikt. We … [Lees meer...] overEtymologica: Wanneer de woorden samengroeien
Etymologica: Een verhaal van boom en trie
Hoe dichterlijk dat juist van het woord boom de groei en oorsprong maar lastig na te gaan zijn. Helder echter is het lange verleden van het evenwoord trie, dat in zijn reine verschijning in ons taalgebied beperkt is tot een oord aan de zuiderzoom. Boom In het Nederlands en andere Westgermaanse talen verwijzen de verschillende vormen … [Lees meer...] overEtymologica: Een verhaal van boom en trie
Etymologica: Toen ‘zijn’ nog genderneutraal was
De Proto-Germaanse voorloper van ons bezittelijk voornaamwoord zijn was genderneutraal: *sīnaz kon ‘van hem’, ‘van haar’ en ‘van hen’ betekenen. Dat weten we doordat zijn nakomelingen in het Oudnoords, het Gotisch en het Oudengels, vroege Germaanse dochtertalen, nog steeds al die functies hadden, en in de huidige Noord-Germaanse talen, zoals het Noors en Zweeds, … [Lees meer...] overEtymologica: Toen ‘zijn’ nog genderneutraal was
Etymologica: Het Kolenwoud tot Turenhout
Dwars door België strekte ooit het wijde bos dat silva Carbōnāria heette bij de Romeinen. Een oude inheemse benaming leve voort als de oordnaam Turnhout, voorheen Turenhout, met de Germaanse evenknie van Latijn dūrus ‘hard’ en Sanskriet dūráḥ ‘ver, wijd’. De perken Gelijk een lange gordel scheidde het west van oost, een wilde grens vormend van vooral eiken en beuken, al … [Lees meer...] overEtymologica: Het Kolenwoud tot Turenhout
Etymologica: heermoes
Van alle onkruid waar ik als beginnend volkstuinder mee te maken krijg, is heermoes de vervelendste. Als je even niet op de tuin geweest bent, staat er weer een serie kerstboompjes op het pad. Je kunt ze heel gemakkelijk wegtrekken, maar ze komen even gauw weer terug. Het woord heermoes wordt overigens door de spellingcorrector van m’n computer niet herkend. Wij op de … [Lees meer...] overEtymologica: heermoes
Etymologica: hijs, hoeker en houvast
In deze aflevering van Etymologica komen drie termen aan de orde die met de scheepvaart te maken hebben: hijs, hoeker en houvast. hijs zelfstandig naamwoord ‘het hijsen; hijswerktuig; oplawaai’. Nieuwnederlands Een heele hijsch [1904; WNT], Den heelen hijsch raapkoeken viel [1899-1906; WNT], Dat zij (= zekere werklieden) … geen goed onder den hijsch zullen brengen voor … [Lees meer...] overEtymologica: hijs, hoeker en houvast