Met de verschijning van het tweede deel van Dune op het witte doek betreedt het begrip ‘bijzit’ wederom het wijdere bewustzijn. Nu wordt daar vaak het leenwoord concubine voor gebruikt, vroeger het raadselachtige erfwoord keefse. Een oude verhouding Streng genomen is een bijzit een vrouw die in buitenechtelijke gemeenschap met een man leeft. … [Lees meer...] overDe keefse
Etymologica: In volle varwe
Kleur tooit het land weer nu de krokus bloeit als vrolijke voorbode van Vrouwe Oostere, de lieve lentegeest. We kunnen haar wel evengoed Vrouwe Varwe noemen, met het oude woord voor ‘kleur’ dat ons allen nog bekend is in zijn nieuwere, mindere vorm verf. In het Germaans, de voorloper van onze taal en dier zusters, moet dit woord nog *farwō geluid … [Lees meer...] overEtymologica: In volle varwe
De grond van Mercurius Arvernus
Gallië’s vermogende stam der Arvernī had beeld en bergheiligdom gewijd aan hun Mercurius. Enkele tweede-eeuwse wijstenen voor Mercurius Arvernus lijken hem te bedoelen maar zijn alle ver weg in Germanië gevonden. Is de gelijkenis dan slechts toeval? Een stam Arvernī is hoe de Romeinen de naam van deze stam al voor onze jaartelling opschreven met Latijnse … [Lees meer...] overDe grond van Mercurius Arvernus
De minder bekende schat van Oss
Rijk zijn de giften die vorige eeuw bij Oss in de grootste grafheuvel van Nederland gevonden zijn. Vorstelijk is het zwaard met been en goud in houten hilt dat voor begraving opzettelijk omgebogen was. Oss heeft echter nog een andere oude schat: zijn naam. Rusting in heuvels Aan het begin van de ijzertijd in de Lage Landen, een kleine drieduizend jaar geleden, werd even … [Lees meer...] overDe minder bekende schat van Oss
Etymologica: De geheimzinnige Veluwse bosnaam Sysselt
Het jaar is 1427 wanneer Arnold, hertog van Gelre, een stuk bos op de Veluwe afstaat aan zijn leenman Udo de Boze, heer van Kernhem. Dit bos heet dan de Zijsselt, nu de Sijsselt of Sysselt, een naam die met woorden voor toverkunst te verbinden is. Een kleine geschiedenis Heden staat de Sysselt (ter plekke uitgesproken als Sieselt) op de hoge grond … [Lees meer...] overEtymologica: De geheimzinnige Veluwse bosnaam Sysselt
Wat talingen tekent
Met een groene oogschaduw geschikt voor de jaren tachtig gaat het manvolk der wintertalingen welgesmukt de wereld door. Ook de zomertalingen zijn mooi bij de kijkers gevlekt, zij het met wit. Ligt dat misschien vervat in de benaming taling? Niet alleen de kleur van de vlek verschilt tussen de twee talingen hier, ook de plek en vorm. Bij de wintertaling wordt het oog geheel … [Lees meer...] overWat talingen tekent
Germaanse woorden voor torens
Dankzij de Romeinen is in alle Germaanse talen een vorm van toren gangbaar, maar dat zegt niet dat men in onze streken eerder geen weet van rijzig bouwen had. We bekijken wat noordelijke woorden voor torens, waarvan een zeer oud lijkt: Oudhoogduits urrea. Tweeduizend jaar geleden Een van de eerste getuigenissen van een toren gebouwd door Germanen is te vinden in … [Lees meer...] overGermaanse woorden voor torens
De Bharatās: de stam die India zijn naam gaf
Duizenden jaren geleden stichtten de Bharatās hun koninkrijk in het noorden van het land dat India zou worden en naar hen ook Bhārat heet. Deze naam, heden steeds sterker uitgedragen, is geestelijk rijk en heeft verwanten in de Germaanse talen. Een keuze “India, dat is Bhārat, zal een Verbond van Staten zijn.” Zo begint de grondwet van het land dat zich in 1947 losmaakt … [Lees meer...] overDe Bharatās: de stam die India zijn naam gaf
Wat we doen wanneer we denken
Taalkundigen veronderstellen het bestaan van wel drie verschillende Indo-Europese wortels met de vorm *men-. Een beduidde zoveel als ‘denken’, de andere ‘blijven’, de derde ‘uitsteken’. Het ware eerder een enkele wortel met een eenvoudige betekenis. Sla open de laatste uitgave van het grote Lexikon der indogermanischen Verben, het gezaghebbende woordenboek van … [Lees meer...] overWat we doen wanneer we denken
Het belang van sibbe
Ons verwantschapswoord sibbe, de evenknie van Engels sib in sibling, was ooit verbonden met gedachten over vrede en verzoening en kon oorspronkelijk wel eens naar achting en zorg verwezen hebben, net zoals de vergeten volksbenaming diede. Sterke banden Heden staat het vrouwelijke sibbe te boek als een woord voor ‘gezamenlijke verwanten’ … [Lees meer...] overHet belang van sibbe
Op zoek naar zinnige zwamnamen
Het getuigt niet van een diepe band met het land dat we inheemse paddenstoelen vaak aanduiden met vreemde woorden als amaniet, boleet en mycena—en dat terwijl het Duits eigen goed als Wulstling, Röhrling en Helmling heeft. Er is werk aan de winkel! Volksnamen Onze taal heeft zwam bij erfenis uit het Germaans en kent ook al … [Lees meer...] overOp zoek naar zinnige zwamnamen
De þ die een s werd
Menige moedertaalspreker van Nederlands, Duits of Frans maakt van de Engelse th een s en zegt niet I think maar I sink. Lach erom maar weet: onze eigen taal had ooit dezelfde th, de Germaanse þ, en die heeft zich soms ontwikkeld tot een s. Klankverschuivingen Spelling daargelaten, de … [Lees meer...] overDe þ die een s werd
Een andere naam voor een oude bekende
Sinds de laatste ijstijd is hij op eigen kracht wel nooit zo ver noordelijk als Nederland gekomen, getuige ook de zuidelijke oorsprong van zijn naam kastanje. Toch verdient deze boom ook een of twee namen vanuit de wortels van onze eigen taal. We hebben het hier over de tamme kastanje, die zich vooral kenmerkt door zijn glanzend bruine, eetbare noten in groene … [Lees meer...] overEen andere naam voor een oude bekende
Van balken en zuilen
De bouw behelst vanouds een boel onderdelen die allemaal hun eigen woord hebben. Ver terug gaan balk en zuil. Het een wordt nu meestal begrepen als liggend en hoekig, het ander als staand en rond, maar beide zijn ooit wel met dezelfde betekenis begonnen. Balk De hoge ouderdom van balk met betrekking tot de bouw blijkt uit het bestaan van vele … [Lees meer...] overVan balken en zuilen
Het boswoord ‘vorst’
In de vroege middeleeuwen, eerst in het Frankenrijk, verschijnt er een woord voor ‘bos’ en ‘koninklijk jachtgebied’ in vormen als Latijn forestis en Oudhoogduits forst. Wat betekende het eerst en is het van Romaanse of toch Germaanse oorsprong? Bijzonder gebruik In de overlevering van het Nederlands was het woord nooit rijkelijk aanwezig en inmiddels is het … [Lees meer...] overHet boswoord ‘vorst’
De doler: een vertaling in stafrijm
Een oude, eenzame man slijt zijn dagen dolend in gemis van heer en hal, van vrienden gevallen in strijd, maar vertrouwt in God. Zo gaat het Oudengelse gedicht dat bekend staat als The Wanderer en hier nu naar het Nederlands vertaald is. Korte inleiding Wie het inmiddels beroemde werk wrocht en wanneer is onbekend, maar het moet ergens in de negende of tiende eeuw gedaan … [Lees meer...] overDe doler: een vertaling in stafrijm
De kauw verkondigt!
Heden in steden als leden van bendes, vroeger zag men kauwen als luide voorspellers van regen, wind en meer. Daaraan herinnere niet alleen kauw maar ook hun andere naam, bewaard in onder meer Limburgs daol en Engels jackdaw. Hoe ze luiden Ka! roept de kauw, die vroeger ook ka heette, in sommige streken nog steeds, dus het is gauw … [Lees meer...] overDe kauw verkondigt!
Onder bore gevel
Een oud woord hervonden is als een erfstuk ontvangen, te meer als het lang geleden in eigen taal gewrocht is. Werd het ooit door dichters gebruikt om verheven stijl in stafrijm te drijven? Een zo’n kleinood luidt boor en beduidt ‘hoog, verheven’. Zeldzaam Behalve misschien in de Belgisch-Limburgse oordnaam Borlo is dit woord in zijn oorspronkelijke, … [Lees meer...] overOnder bore gevel
Engeland, maar dan Nederlands
Talen vertakken en groeien uiteen, zoals het Nederlands en Engels uit het Germaans. Maar stel dat men aan beide zijden van de Noordzee al die tijd dezelfde taal gesproken heeft: de onze. Dan zou de kaart er iets anders uitzien. Deze heftige dagdroom is bezield door een andere kaart, onlangs gemaakt en op Twitter gedeeld door de taalkundige Guus Kroonen: van een … [Lees meer...] overEngeland, maar dan Nederlands
Over duinen en tuinen
Hoewel het Nederlands een Germaanse taal is wordt de oorsprong van duin en tuin vaak in het Keltisch gezocht. Tezamen zouden ze zelfs verschillende ontleningen van een en hetzelfde Keltische woord zijn. Maar hoe aannemelijk is dat? Takken en tuinen Als vertakkingen van de Indo-Europese taalboom zijn het Germaans en het Keltisch verwanten van elkaar, al … [Lees meer...] overOver duinen en tuinen
De weg door het veen bij het Drentse dorp Een
Sinds mensenheugenis was Drenthe van Friesland gescheiden door eindeloos veen, een onland dat op een enkele plek smal genoeg was om dwars door te steken. De Germaanse benaming voor deze oude weg schuilt er nog in de oordnaam Een. Het vroegere landschap Duizenden jaren was de uitgestrekte laagvlakte van het noordelijk Avondland doortrokken van veen en ander drasland. … [Lees meer...] overDe weg door het veen bij het Drentse dorp Een
Red het Nederlands van de managers
De zet van minister Dijkgraaf om de verengelsing en verwerelding van ons hoger onderwijs te beteugelen heeft geleid tot grote ophef en ontsteltenis. Wat opvalt: er is weinig gevoel voor het Nederlands als iets van eigen waarde. Zorgen en voornemens Op 21 april dit jaar lichtte minister Robbert Dijkgraaf (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) de Tweede Kamer bij … [Lees meer...] overRed het Nederlands van de managers
De ergste belediging bij de Germanen
Het kon u wettelijk de kop kosten in delen van de Germaanse wereld: een ander man erg noemen. Het wilde zeggen dat hij laf en verwijfd ware. Of in de eerdere betekenis van dit ooit uiterst beladen woord: als een vrouw ontvankelijk voor mannen. Terug in eigen taal Tegenwoordig betekent Nederlands erg zoveel als ‘ernstig, zeer onaangenaam, bedenkelijk’, … [Lees meer...] overDe ergste belediging bij de Germanen
Het ie in ieder, iemand, iets en meer
Dat woorden als ieder, iemand en iets niet slechts door toeval op elkaar lijken zullen de meeste sprekers wel aanvoelen. Het ie dat ze gemeen hebben was vroeger een woord op zich: het is de Nederlandse evenknie van Duits je ‘ooit’ en eigenlijk een vorm van eeuw. Levenstijd We beginnen bij het Germaans, de voorloper van onze … [Lees meer...] overHet ie in ieder, iemand, iets en meer
Kijntijd
De knoppen barsten weer van het blad, dat zich kunstig ontvouwt en voortgroeit tot de volle tooi van bomen en kruiden. Wee dan de ziel die er niet stil bij staat om goed en nader te kijken. En weet ook: het oude woord voor dit schouwspel—dit groene uitbarsten—is het kijnen. Bij de verschillende bomen komt het lover nooit gelijktijdig. Hagedoorn en berk zijn er telkens … [Lees meer...] overKijntijd