• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Op zoek naar zinnige zwamnamen

22 oktober 2023 door Olivier van Renswoude 3 Reacties

Erpeling door Jggrz. Enige rechten voorbehouden.

Het getuigt niet van een diepe band met het land dat we inheemse paddenstoelen vaak aanduiden met vreemde woorden als amaniet, boleet en mycena—en dat terwijl het Duits eigen goed als Wulstling, Röhrling en Helmling heeft. Er is werk aan de winkel!

Volksnamen

Onze taal heeft zwam bij erfenis uit het Germaans en kent ook al enige eeuwen paddenstoel, maar voor nader onderscheid waren er de langste tijd maar weinig woorden. “In de volkstaal (…) heeft het merendeel van de paddenstoelen geen naam gekregen en waarschijnlijk, voor zover we kunnen nagaan, ook nooit gehad,” schrijft Anneke van der Putte in 2020 in haar proefschrift over het onderwerp.

Van de weinige zulker namen uit de oudere tijd zijn sommige geheel of deels ontleend aan een andere taal. Van eigen bodem en enige ouderdom zijn o.a. Middelnederlands drieschelinc, dat straks aan bod komt, en Middelnederlands tonder, tondel, dat eigenlijk ‘licht ontvlambare stof’ betekent en voor de zwam verlengd is tot tonderzwam, tondelzwam. Er is ook Vroegnieuwnederlands eertbuyl, aerdtbuyl, in nieuwe vorm en spelling aardbuil, voor de ondergrondse zwam die tegenwoordig met een zuidelijk leenwoord truffel heet.

Geheimzinnig is Middelnederlands boviste (13e eeuw) voor iedere bolle zwam die bij barsten een wolkje sporen loslaat, nu bovist voor een van de geslachten daarvan. Deze samenstelling beantwoordt uiteraard aan Duits Bovist, Bofist (sinds 15e eeuw), die echter enige tijd later voor het eerst overgeleverd is. Het tweede lid is het oude vist ‘veest, zachte scheet’, te herkennen als een volle evenknie van Grieks pézis voor hetzelfde slag zwammen. De voorstellingen rond deze pofballen zijn dus bijzonder oud.

In nevenvormen van de samenstelling wisselt het eerste lid af. Gewestelijk Engels bullfist ‘stierenveest’, verouderd Duits Bubenfist ‘jongensveest’ (18e eeuw) en Middelhoogduits boumvist ‘boomveest’ (13e eeuw) verwijzen alle naar dit slag zwammen maar zijn duidelijk volkstalige omvormingen. De oorspronkelijke vorm en betekenis van het eerste lid laten zich raden, maar mede gezien gewestelijk Nederlands boeveest valt wellicht te denken aan een woord voor ‘gezwollen’, zoals tevens te vermoeden in boeman.

Er was ook een Middelhoogduits vohenvist ‘vossinnenveest’ (15e eeuw). Deze is geduid als de voorloper van Duits Bovist maar duikt vrij laat op, heeft geen tegenhanger in de Nederlandse overlevering en lijkt dus een afzonderlijke samenstelling. Een vergelijkbare komt overigens voor als Middelengels wolves fest (15e eeuw), verouderd Duits Wolfsfist (18e eeuw) en verouderd Nederlands wolfsveest (17e eeuw). Vertaald vanuit de volkstaal—wel niet andersom—is middeleeuws Latijn lupi crepitus en vandaar Nieuwgrieks lycoperdon als wetenschappelijke naam voor het geslacht stuifzwam, naverwant aan het geslacht bovist.

In de nieuwe tijd

Gelukkig hebben we in de Lage Landen een inhaalslag gemaakt en mogen we ons inmiddels rijk rekenen met veel verdienstelijke zwamnamen die geheel vanuit de wortels van onze eigen taal gemaakt zijn. Denk aan zulk schoons en sprekends als vliegenzwam, eekhoorntjesbrood, melkzwam, aardster, veldridder, krulzoom, nevelzwam, donsvoetje, leemhoed, vaalhoed, stinkzwam en dennenmoorder.

Maar struin door de lange naamlijst van de Nederlandse Paddenstoelen en het daagt algauw dat er veel paddenstoelen zijn die ondanks algemeen voorkomen in de Lage Landen namen dragen die niet of weinig in het Nederlands geworteld zijn. Zulke vreemde benamingen, vaak voor geslachten en vandaar ook vele van hun leden, zijn ondoorzichtig en vertellen ons niets over de bedoelde wezens, wat hen nu eigenlijk onderscheidt van anderen in hun rijk. In het Duits is dat wel anders. Laat ons daar dan voorbeeld aan nemen en een nieuwe inhaalslag beginnen.

Om de steel

Neem allereerst amaniet, voor zowel een geslacht als bijna alle paddenstoelen die daartoe behoren, waaronder de giftige panteramaniet en de gelijkende doch (na bereiding) eetbare parelamaniet, beide zeer algemeen. Het woord is een ontlening van Grieks amanítēs, waarmee een of andere paddenstoel bedoeld werd en waarvan de verdere herkomst onwis is.

Onze oosterburen hebben er wel een eigen woord voor. Duits Wulstling is een afleiding van Wulst ‘uitpuiling; wrong’. Inderdaad, dit geslacht kenmerkt zich door iets dat lijkt op een ouderwetse slappe kraag bovenaan de steel. Dit is ook goed te zien bij de boven afgebeelde vliegenzwam, de enige inheemse amaniet die beschikt over een Nederlandse naam. Dan ligt het voor de hand om dit geslacht in onze taal tot krageling te dopen.

Onder de hoed

Met boleet bedoelt men ondertussen die vlezige paddenstoelen die aan de onderzijde van hun hoed geen plaatjes maar gaatjes hebben. Het woord is net als Duits Pilz ‘paddenstoel in het algemeen’ (Oudhoogduits buliz) afkomstig van Grieks bōlítes ‘schimmel, zwam, paddenstoel in het algemeen’. Dat is wederom weinig onderscheidend. De genoemde gaatjes zijn eigenlijk buisjes en vandaar is Duits Röhrling bij Röhre ‘buis’ gangbaar in het oosten.

We zouden zo’n paddenstoel dan buizeling kunnen noemen, maar buis is een leenwoord. Duits Röhre is afgeleid van Rohr ‘riet, rietstengel, buis’ en dat is de evenknie van Nederlands roer met dezelfde betekenissen (niet te verwarren met roer ‘stuurtuig’). Die oe is wel onder invloed van het Brabants, naast klankwettig Nederlands roor. Laat dit slag paddenstoelen dan roorling of roreling heten.

Een van de bekendste ervan heet kastanjeboleet. Nu is kastanje een leenwoord, maar gelukkig heeft het inmiddels een tegenhanger vanuit de wortels van onze eigen taal, een heemwoord, en dat is erp. Dus kunnen we voorlopig erpenroorling overwegen—of eenvoudiger erpeling, want paddenstoelen hoeven uiteraard niet noodzakelijk de naam van hun groep te dragen.

In de weide en verder

Nu zullen sommige zielen zulke zwamnamen op -ling ervaren als een Duitse eigenaardigheid. Weet echter dat er in de Lage Landen genauw zo’n afleiding bestond. Middelnederlands drieschelinc, drieslinc verwees naar de eetbare paddenstoel die nu als champignon bekendstaat. We kunnen deze afstoffen tot drieseling of driesling. Het woord lijkt weliswaar beperkt te zijn geweest tot streken tegen Duitsland, maar het grondwoord driesch ‘weide e.d.’ (later dries) is vanouds wijdverbreid in de Lage Landen.

De evenknie van dat woord is trouwens Duits Träuschling, dat inmiddels slaat op een naverwant geslacht, bij ons bekend als stropharia. Dit leenwoord steekt schril af binnen het Nederlands en is een afleiding van Grieks stróphos ‘band, koord’. Deze zwammen kenmerken zich dan ook door de ringelijke uitgroei om de steel, vergelijkbaar met de kraag van de amaniet doch meer uitstaand en minder slap. Laat ons dan spreken van bandeling of bandzwam.

Dan is er russula, dat vertaald wordt met Duits Täubling. Dat woord is mogelijk om de grauwheid afgeleid van Taube ‘duif’, al is een verband met Täube ‘gekte’ niet volledig uit te sluiten. Enige namen in andere talen zijn Zweeds krämla, Engels brittlegill ‘broze kieuw’ en Fins hapero ‘broze, brosse’. Die laatste twee verwijzen naar de breekbaarheid van de plaatjes onder de hoed. In onze spraak valt dus uitstekend te denken aan brozeling of brosseling. Wie zou er niet door een Brozelingerwoud willen lopen?

Een lijst

Het reikt te ver om ieder leenwoord afzonderlijk te behandelen. Het werk is bovendien bedoeld voor de gemeenschap. Hieronder is voor geslachten het begin gegeven van een lijst van de schrilste der leenwoorden—woorden die (over)duidelijk uit een andere taal afkomstig zijn—met hun voorgestelde tegenhangers. Van de mildere leenwoorden, zoals inkt in inktzwam en schors in schorsbreker, is niet zo gauw een tegenhanger nodig doch wel al voorhanden. Komt aanvullen!

NULATIJNDUITSANDERS
amanietAmanitaWulstlingkrageling
boleetBoletusSteinpilz, Röhrlingroorling, roreling
boleetPseudoboletusSchmarotzer­röhrlinggast­roorling
boleetSuillusSchmier­röhrlingsmeer­roorling
boleetTylopilusGallen­röhrlingblos­roorling
cantharelCantharellusPfifferlinghanenkam, eierzwam, dooier­zwam
champignonAgaricusEgerling, Angerling, Champignondrieseling, driesling
champignon­parasolLeuco­agaricusEgerlings­schirmling, Egerlings­schirmpilzdrieseling­­schermpje, driesling­­schermpje
collybiaCollybiaRüblingroeveling
collybiaRhodo­collybiaRosaspor­rübling
fluweelboleetXerocomellusRotfuß­röhrlingroodvoet­roorling
fluweelboleetXerocomusFilzröhrlingvilt­roorling
fluweelpootjeFlammulinaSamtfuß­rüblingzachtvoetje
franjehoedLacrymariaSaumpilzsmukhoed
franjehoedPsathyrellaMürbling, Faserlingbelhoed
franjekelkjeLachnumsmuknapje
geleikelkjeCrocicreasdrilnapje, lilnapje
gordijnzwamCortinariusSchleierlingrageling, sluierling
heksenboleetNeoboletusheksen­roorling
kastanjeboleetImleriaMaronen-Röhrling, Marone, Braunkappe, Blaupilzerpen­roorling, erpeling
koraalzwamClavulinaKeulenpilz, Korallenpilzreving­zwam
koraalzwamClavulinopsisWiesenkeule
koraalzwamRamariaKoralle
labyrintzwamAbortiporuskropzwam
mollisiaMollisiaWeich­becherchennappeling
morieljeMorchellaMorelchenrateling
mycenaMycenaHelmlinghelmeling
oranje bekerzwamAleuria
papier­zwammetjeByssomeruliuslederzwam
parasolzwamChloro­phyllumSafran­schirmling, Grünspor­schirmlinggroenspoor­schermeling
parasolzwamLepiotaSchirmlingschermeling
plooiparasolLeucocoprinusFalten­schirmlingvouw­schermeling
poederparasolCystolepiotaMehl­schirmlingmeel­schermeling
porselein­zwamOudemans­iellaSchleim­rübling
ruigsteelboleetLeccinumRaufuß­röhrling, Raufuß, Raustiel­röhrlingruigvoet­roorling
russulaRussulaTäublingbrozeling, brosseling
satijnzwamEntolomaRötling, Glöckling, Zärtlingtederling
schijn­cantharelHygro­phoropsisAfterleistlingschijn­hanenkam
schijnmycenaHemimycenaSchein­helmlingschijn­helmeling
slijmsteel­mycenaRoridomycesslijmvoet­helmeling
stromakelkjeRutstroemiaStromabecher
strophariaLeratiomycesTräuschlingbandeling, bandzwam
vulkaantjeLeptosphaeria
wasporiaCeriporia

Verwijzingen

Beekes, R., Etymological Dictionary of Greek (Leiden, 2010)

Grimm, J. & W., Deutsches Wörterbuch, 16 Bde. in 32 Teilbänden (Leipzig, 1854–1961)

Haas, H. e.a., Paddestoelen van West- en Midden-Europa (Amsterdam/Brussel, 1982)

INL, Middelnederlandsch Woordenboek (webuitgave)

INL, Vroegmiddelnederlands Woordenboek (webuitgave)

INL, Woordenboek der Nederlandsche Taal (webuitgave)

Kluge, F. & E. Seebold, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 24., durchgesehene und erweiterte Auflage (2002)

Lewis, R.E. e.a., Middle English Compendium (webuitgave)

Lexer, M., Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, 3 Bde. (Leipzig, 1872–8)

Lloyd, A., R. Lühr & O. Springer, Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen. Band II: bi – ezzo (Göttingen, 1998)

Nemnich, P.A., Allgemeines Polyglotten-Lexicon Der Naturgeschichte, 6 Bände (Hamburg, Leipzig und Halle, 1793–8)

Philippa, M., e.a., Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (webuitgave)

Putte, A. van der, Paddenstoelen en hun naamgeving in het Nederlands. Een cultuurgeschiedens, 1200–1900, proefschrift (Nijmegen, 2020)

Dit stuk verscheen eerder op Taaldacht

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel, Uitgelicht Tags: etymologie, namen, taalkunde

Lees Interacties

Reacties

  1. Jona Lendering zegt

    22 oktober 2023 om 11:01

    Wat een heerlijke stukken zijn dit toch.

    Beantwoorden
  2. Weia Reinboud zegt

    23 oktober 2023 om 10:29

    Interessant gezwam 😉 Of de Nederlandse namen goed of niet zijn doet er na een tijdje niet zo toe omdat ook stabiliteit van namen voor de gebruikers ervan een groot voordeel is. Bergen nieuwe namen leren vind men niet zo fijn. Bij sommige insectengroepen worden aan de lopende band nieuwe Nederlandse namen bedacht, bij andere niet. Ik ben zelf de deskundige voor de motmuggen (Psychodidae) en zou dus ook honderd nieuwe namen kunnen bedenken en invoeren. Maar ik aarzel, je hebt er eigenlijk weinig aan omdat alle literatuur niet in het Nederlands is. Er is 1 soort met een naam, die soort is dit jaar zelfs insect van het jaar, maar ‘wc-motmug’ is bepaald geen fraaie naam. Ondermeer omdat de dieren niet op wc’s voorkomen! Ze worden ook wel aalputmotje genoemd, dat is al beter. Maar ik neig er zelf naar om de genusnaam niet te vervangen door iets Nederlands, vergelijkbaar met ‘mycena’ en dergelijke bij de zwammen, en dan wordt het de witgepunte clogmia, voor Clogmia albipunctata. Of zoiets.

    Beantwoorden
    • M.v.Amstel zegt

      23 oktober 2023 om 11:07

      Dit artikel gaat vreemd genoeg voorbij aan een heleboel nederlandse namen bedacht door leden van de “nederlandse jeugdbond voor natuurstudie” de NJN. Hier zijn zeer fantasie volle namen bij die in menig werk ook worden gehanteerd.

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Jac. van Hattum • Geboorteplaats

En welke reis hij aanwees op de kaart
en over grenzen trok of buitengaats;
zijn vinger wees dat dorpje aan de vaart:
dit was zijn jeugd; dit zijn geboorteplaats.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

OP EEN AFGEWEZEN HARING

Nee, haring moet je maar niet eten,
op zeebanket rust een bezwaar,
dan krijg je van die gekke dromen
met rare lintjes in het haar.

Bron: Barbarber, december 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

11 juni 2025

➔ Lees meer
23 juni 2025: Boekpresentatie Nicoline van der Sijs

23 juni 2025: Boekpresentatie Nicoline van der Sijs

4 juni 2025

➔ Lees meer
2 oktober 2025: Symposium ‘Podium veur de Streektaol’

2 oktober 2025: Symposium ‘Podium veur de Streektaol’

2 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

sterfdag
1973 Leendert van Dis
2020 Flip G. Droste
➔ Neerlandicikalender

Media

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

11 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

10 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Taal doe je samen

Taal doe je samen

9 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d