• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Etymologica: Naar de overtoom varen

28 augustus 2023 door Bas van Andel 1 Reactie

Velen kennen nog het kinderliedje over schuitje varen, theetje drinken en naar de overtoom varen. Klakkeloos zongen we het mee, zonder te bedenken wat een overtoom was. Later hoorden we van een Amsterdamse straat die Overtoom heette. Mooi, opgelost waar we de Overtoom moesten zoeken. Maar… wat is een overtoom en waar komt dat woord vandaan?

Dankzij een langskomende tweet van de historische vereniging van de Alblasserwaard kreeg ik voor het eerst van mijn leven een overtoom onder ogen.

De overtoom van Oud-Alblas (bron: Beeldbank Regionaal Archief Dordrecht, inv. nr. 551_36102)

Wat is een overtoom?

Een overtoom is een installatie waarmee een kleine vrachtboot over een helling van een dam of dijkje getrokken kon worden. De boot ging van een waterloop met het ene peil naar een waterloop met een ander peil. Tegenwoordig hebben we schutsluizen om peilverschillen voor boten te overbruggen. Schutsluizen waren nogal duur om te bouwen en de wisselend natte-droge omstandigheden maakten het hout gevoelig voor rotting. Bovendien was veengrond niet de stevigste grond om een schutsluis veilig in te verankeren.

Een stevige dam, met een trekinstallatie en ingevette balken of ronde boomstammen om een schip uit het ene water te trekken en via de dam naar het andere water te brengen was een slimme, praktische oplossing die tot begin vorige eeuw nog voorkwam. Men kwam overtomen eigenlijk alleen tegen in het Hollandse laagland. In het rivierenland was er binnen de dijken minder noodzaak tot vervoer over water: op de oeverwallen van historische rivieren lagen landwegen.

Nog een overtoom met “windas” op een onbekende plek in de buurt van Dordrecht. Datering: eind 19e eeuw (bron: Beeldbank Regionaal Archief Dordrecht, inv.nr. 552_308120)

Waar komt het woord ‘overtoom’ vandaan?

In de etymologiebank vinden we tweemaal het woord overtoom, althans het woorddeel toom daarin, verklaard. Toom betekent volgens Vercoullie ‘trekking’ en is afgeleid van tiegen ‘trekken’. Van Veen en Van der Sijs spreken over tijgen. De etymologiebank herleidt tijgen  tot Protogermaans *teuhan- ‘trekken’ .

Vanaf de 10e eeuw duikt het woord tōm of toom in ons taalgebied op als geschreven woord. Het staat dan voor de toom van het paard, dat is het leidsel, de teugel om een paard te trekken en ‘in toom te houden’. Als je het tot je laat doordringen is er geen wezenlijk verschil tussen een schip met touwen naar voren trekken over een helling en een paard aan de teugels naar voren manoeuvreren. Een overtoom is dus in wezen een ‘over (de helling heen) trek-installatie’. Overtoom komt sinds de vijftiende eeuw voor en is van oudsher typisch Hollands en West-Fries.

Slot

Bij wijze van toegift volgen hier nog enkele door het voorgaande opgekomen vragen. Allereerst, de Overtoom in Amsterdam? Hoe komt die meer specifiek aan de naam? Die straat is vernoemd naar de al meer dan een eeuw geleden gedempte Overtoomse Vaart. De overtoom bevond zich daar tussen de Kostverlorenvaart en het riviertje de Schinkel.

Ten tweede, de plaatsnaam Toom in Noord-Brabant, in de gemeente Cranendonck. Volgens G. van Berkel & K. Samplonius (2018), Nederlandse plaatsnamen verklaard, is deze afgeleid van Latijn  tomba, tumba ‘graf, grafheuvel’. De familienaam Den Toom, die regelmatig voorkomt in de Alblasserwaard, is volgens de Familienamenbank afgeleid van deze plaatsnaam, al zal hij in sommige gevallen wellicht ook verwijzen naar een voorvader die iets te maken had met overtomen, bijvoorbeeld omdat hij ze bouwde of onderhield.

En dan tot slot die leverancier van kantoormeubelen met de hier behandelde naam voor ‘sleephelling’ uit Den Dolder. Die kon, volgens de veelvuldig herhaalde reclame van een aantal jaren geleden, alles supersnel leveren. Maar in Den Dolder verwacht je geen overtooms. En dat klopt. De firma kwam oorspronkelijk uit Amsterdam. Daarmee zijn we terug bij de Overtoomse straat waarmee we dit artikel begonnen.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Etymologica

Lees Interacties

Reacties

  1. Cees de Boer zegt

    28 augustus 2023 om 15:20

    En dan die combinatie van Schuitje varen en Theetje drinken? Wat nu de Overtoom is, heette vroeger de Heilige Weg, het was de weg/vaart die de pelgrims vanuit het Westen en Zuiden namen naar de kapel van het Mirakel van Amsterdam. Maar de jurisdictie van de Stad hield op ter hoogte van wat nu het WG terrein heet en vroeger Pesthuis was. Tussen daar en de Overtoom (aan de overkant van de Kostverloren begon de jurisdictie van Haarlem!) waren de verordeningen van de Stad niet van kracht en zo ontstonden er langs deze veelgebruikte route theehuizen, logementen, theaters, vermaak en natuurlijk ook de nodige bordelen, naast toch ook aanzienlijke huizen met prachtige tuinen. Een zeer levendige buurt kortom, waar je wel meer dan een theetje of zoete melk met room kon drinken… Overigens verbood Haarlem het aanleggen van sluizen op de plek van de Overtoom, om Amsterdam het handeldrijven te bemoeilijken. Haarlem liet Amsterdam zelfs opdraaien voor het onderhoud van de overtrek.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

W.L. Penning • Het monster

Doller dan ooit is ’t monster losgebroken,
En menschen worden wilde beesten;
Helsch viert het kwaad zijn gloriefeesten –
Tot de overmacht heeft rechtgesproken

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

HONDSDAGEN

Niet groen rijpt het gras dit jaar,
bomen dragen hun bladeren wit,
het licht is niet uit het veld
te slaan, de dag reikt aan
de dag, in dromen zoeken
de nachten onderdak.

Bron: Uit de hoge boom geschreven, 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

18 juli 2025

➔ Lees meer
19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1949 Jeroen Groenendijk
sterfdag
1963 Jan Naarding
2008 Rein Bloem
➔ Neerlandicikalender

Media

The form of the adjective in Dutch

The form of the adjective in Dutch

20 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Literaire Letterenshow met Mustafa Stitou en Auke Hulst

De Literaire Letterenshow met Mustafa Stitou en Auke Hulst

19 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 3 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d