Russisch woordenboek uit 1790-1791 met 300 begrippen in 311 talen

In de achttiende eeuw werd een ‘kat’ in het Sranantongo man-boesi-boesi genoemd. Althans, volgens het Russische vergelijkende woordenboek van alle talen en dialecten, dat in opdracht van de Russische keizerin Catharina de Grote werd samengesteld door de Pruisische geleerde Peter Simon Pallas. Dat historische woordenboek is nu gedigitaliseerd, en dankzij de toevoeging van Engelse vertalingen te raadplegen zonder kennis van Russisch of het cyrillische schrift.

Voor het oorspronkelijke woordenboek werden een kleine 300 begrippen vertaald in zoveel mogelijk talen, om zo de woordenschatten van de verschillende talen met elkaar te kunnen vergelijken. Gouverneurs van de provincies van het uitgestrekte Russische rijk, Russische diplomaten over de hele wereld en buitenlandse diplomaten in Rusland zorgden voor de verspreiding en vertaling van de begrippen. In 1787 en 1789 publiceerde Pallas de resultaten in twee delen. In 1790-1791 verscheen een uitgebreide editie, waarvoor Theodor Jankiewitsch de Miriewo, directeur van de Pedagogische Academie, verantwoordelijk was. De titel luidde: Сравнительный словарь всѣхъ языковъ и нарѣчiй, по азбучному порядку расположенный, ofwel Vergelijkend woordenboek van alle talen en dialecten, in alfabetische volgorde. Op onderstaande kaart staan alle talen die we hebben kunnen identificeren.

Slechts weinig geleerden buiten Rusland zijn bekend met het woordenboek, omdat het in het Russisch is geschreven en alle talen, ook bijvoorbeeld het Nederlands, zijn weergegeven in het cyrillische schrift. Maar ook binnen Rusland is het grotendeels onbekend, omdat de meeste van de duizend exemplaren van de tweede druk onmiddellijk verdwenen in het keizerlijk archief. Deze onbekendheid is betreurenswaardig, want het woordenboek bevat een schat aan taaldata, ook van talen waarover heel weinig bekend is uit deze periode, zoals het in Duitsland gesproken Sorbisch (een Slavische taal) of het aan het Fins en Hongaars verwante Mansi, gesproken in West-Siberië.

Digitalisering

Een team van onderzoekers heeft alle gegevens uit het woordenboek gedigitaliseerd. Daarbij zijn Engelse vertalingen toegevoegd aan de begrippen en taalnamen, en zijn alle woorden voorzien van een wetenschappelijke transcriptie. Bij een deel van de woorden is tevens de hedendaagse vorm toegevoegd. Hierdoor is kennis van het Russisch en het cyrillische schrift niet langer nodig om het woordenboek te kunnen raadplegen. Het resultaat wordt nu gelanceerd op de website The Digital Pallas.

De Digitale Pallas bevat ruim 61.000 woorden voor 300 begrippen in 311 verschillende talen. Ook Nederlands is beschreven, en daaruit blijkt dat de informant ‘elleboog’ in het Nederlands heeft vertaald als armboog en in het Fries als ailboge (modern Fries is earmtakke). ‘Wervelwind’ is volgens het woordenboek in het Nederlands dwarrelwind en in het Fries warlwin. Soms zijn woorden ondergebracht bij een verkeerde taal: Wanst ‘buik’ is Duits en niet Nederlands, zoals Pallas beweert.

Hoax

Sommige gegevens in het woordenboek zijn uit woordenboeken of eerdere woordenlijsten afkomstig; zo zijn de gegevens van het Koreaans overgenomen uit Noord en Oost Tartaryen, een beschrijving van Siberië die Nicolaas Witsen, de Amsterdamse burgemeester en vriend van Peter de Grote, in 1690 publiceerde. Ook de elf getallen die het woordenboek opneemt in de taal van Formosa, het huidige Taiwan, zijn gebaseerd op een bestaande publicatie, en wel An Historical and Geographical Description of Formosa van George Psalmanazar uit 1704. Het gaat echter om een hoax. Deze Psalmanazar beweerde de eerste bewoner van Formosa te zijn die Europa bezocht, maar in feite was hij geboren in Frankrijk en nooit op Formosa geweest. Voor zijn boek verzon hij een Formosaans alfabet en taal, en veel geleerden trapten hierin, onder wie dus ook Pallas.

Andere gegevens verzamelde Pallas tijdens expedities in Rusland, zoals over de verwante talen Kalmuks, Boerjat en Mongools. De communicatie tijdens dergelijke expedities bleek soms problematisch. Zo is de vertaling van ‘gordel’ in het Mantsjoe een vroeg voorbeeld van ‘lost in translation’. De informant maakte er namelijk suwayan jurgan, letterlijk ‘gele streep’ van: waarschijnlijk wees de onderzoeker naar zijn (gele) gordel.

Zo bevat de database een schat aan nieuwe en interessante gegevens. Nog lang niet alles daaruit is bekend: de huidige versie is work in progress.

Voor meer informatie of wanneer u belangstelling hebt om mee te werken, kunt u contact opnemen met de coördinator Nicoline van der Sijs: post@nicolinevdsijs.nl.