Letterlijk een scheve schaats rijden?

In de inleiding van de Middelnederlandse Van den Vos Reynaerde vergelijkt de dichter mensen tot wie de boodschap van zijn werk niet doordringt en van wie hij vreest dat ze aan zijn verzen gaan schaven, waarna ze een leugenachtig karakter krijgen, met de raaf:

Te vele slachten si den raven,
Die emmer es al even malsch:
Si maken sulke rijme valsch

Van taalkundigen is een gunstiger beeld te geven als het gaat om de wijze waarop zij met taal omgaan. Zij zijn als de meeuw, die nu eens in een imposante duikvlucht iemand in de buurt van de viskraam een knapperig stuk kibbeling afhandig weet te maken, maar op een ander moment even blij is met een stuk afval dat hij op straat vindt of in een vuilnisbak weet op te diepen.

Ooit verscheen er links op de taakbalk van mijn computerscherm een wolkje met een temperatuursaanduiding erboven. Het was de snelkoppeling naar een nieuwssite die 24 uur per dag wordt bijgewerkt. Je krijgt een aantal kadertjes op het scherm die je desgewenst kunt aanklikken. De site vormt een bonte verzameling van best lezenswaardige teksten over diverse onderwerpen die je ook in de krant vindt, reclameboodschappen, spannende koppen waarbij je tientallen keren moet doorklikken om door de uitgerekte deegbal aan nutteloze informatie te komen teneinde geopenbaard te krijgen waar het nu eigenlijk om gaat, en diverse stukjes met geneuzel van het ergste soort, waarbij vaak kopjes zijn gekozen die zonder context de lezer op het verkeerde been zetten. Door de niet te stelpen behoefte aan aandacht van een groot publiek is nu ook Maarten van Rossem in de galerij verschenen. Steeds vaker komt hij in beeld en de kans is groot dat dit weken, zo niet maanden voortduurt, waarbij telkens een nieuwe onbenulligheid in het leven van deze ‘historicus en presentator’ wordt belicht. Hij weet zich omringd door de leden van het koninklijk huis en een verzameling bekende Nederlanders.

Zo werd onlangs gewag gemaakt van een korte affaire van een zanger en een presentatrice. De vrouw draagt een Friese patronymische achternaam. Dat was aanleiding voor de auteur van het stuk om zich af te vragen of we haar in het vervolg misschien moesten aanspreken met ‘Stoutsma’, want, zo leutert hij in zijn poging om leuk te zijn, zij reed een scheve schaats. En dat mocht je wel héél letterlijk nemen.

Een scheve schaats heel letterlijk nemen. Wat moet je je daarbij voorstellen? Wie zich in de achtergronden van dit onderwerp verdiept, komt te weten dat de twee ooit gekoppeld waren voor een schaatsprogramma. Dit gegeven maakt duidelijk waarom juist voor de betreffende figuurlijke uitdrukking is gekozen. Maar de lezer wordt uitgenodigd om zich voor te stellen hoe de vrouw letterlijk een scheve schaats heeft gereden. Daarmee ontstaat een taalgebruik van bedenkelijk niveau. Het is echter wel aanleiding om eens wat dieper in te gaan op het veranderende gebruik van het woord letterlijk.

Letterlijk als versterking of verzwakking

De laatste tijd lijkt het woord ‘letterlijk’ in bepaalde gevallen gebruikt te worden als een versterkend bijwoord in de betekenis van ‘nadrukkelijk’ of ‘werkelijk’. De volgende voorbeelden zijn ontleend aan het Corpus Hedendaags Nederlands (CHN; cursiveringen CHN hier en verderop van mij, JNT):

“Zodra je een ernstig probleem krijgt met ernstig geweld, zijn de Verenigde Naties letterlijk niet competent en ze doden mensen door hun gedrag”’, zei hij gisteren.
Bij het voeren van economisch beleid – waaronder letterlijk ook het milieubeleid valt – zou de VVD zich door het principe moeten laten leiden om zoveel mogelijk het marktmechanisme zijn werk te laten doen.
Het is dus beter dat een onafhankelijk, letterlijk onpartijdig, orgaan de naleving van de wet controleert.
Onze levens zijn zo onomkeerbaar veranderd dat het tijdperk van vóór de televisie van minder dan 50 jaar geleden letterlijk wel de Donkere Middeleeuwen lijken.
De muziek werd soms letterlijk bepaald door het verleden, blijkt uit de gospelzang van het London’s Pentecostal City Mission Church Choir.
De zeester met grote stekels eet het koraal letterlijk op.

Ook een figuurlijk bedoelde betekenis kan op deze manier versterking krijgen. In de volgende zinnen blijft de figuurlijke lezing gehandhaafd als het woord letterlijk wordt opgevat in de betekenis van ‘erg’ of ‘werkelijk’.

Hij zat er letterlijk mee in zijn maag
Met die opmerking heb je hem letterlijk op de kast gejaagd
Het kind huilde letterlijk tranen met tuiten

Van versterking lijkt ook sprake in de volgende voorbeelden, waarbij de combinatie letterlijk en figuurlijk wordt gebruikt. Enkele voorbeelden uit het CHN:

Vooral voor Kristoffer Peterson, die zijn rentree maakt na een kaakblessure en meteen een heerlijk doelpunt maakt. De Zweed kan weer juichen. Letterlijk en figuurlijk.
De denkbeeldige lift gaat niet omhoog, maar naar het binnenste van de aarde. Langzaam trekken de aardlagen voorbij. Zout, zand, gas, steenkool, diamant en magma. Naarmate je dichter bij de aardkern komt, wordt het gloeiend heet. Hoe overleef je dat? Eenmaal weer boven, is het idee, kennen kinderen de aarde letterlijk en figuurlijk van binnenuit.

Het woord letterlijk kan echter ook gebruikt worden om de boodschap af te zwakken:

Je moet zijn woorden niet zo letterlijk nemen

Stel dat iemand een tirade met bedreigingen heeft gehouden tegen iemand anders. Een derde persoon kan de dreiging dan verkleinen door een opmerking te maken als de bovenstaande. Het woord heeft daarmee de functie van afzwakking. Het kan echter over van alles en nog wat gaan. Iemand kan bijvoorbeeld ook allerlei beloftes doen of leugens verkondigen die je niet zo letterlijk moet nemen. Dan is die afzwakking meer bedoeld als een waarschuwing, bij een bedreiging gaat het meer om een geruststelling.

Van figuurlijk naar letterlijk

Taaluitingen als de volgende zijn ambigu: ze zijn zowel letterlijk als figuurlijk te interpreteren.

Mijn buurvrouw zag haar kindje als een geschenk uit de hemel
Piet heeft de hele dag op de postbode gewacht
Rick is het slimste jongetje van de klas

De delen uit de hemel, de hele dag en slimste jongetje van de klas kunnen figuurlijk worden opgevat: de hemel is dan gebruikt om te benadrukken hoe welkom het kindje is. In de tweede zin verschijnt de hele dag om aan te geven dat Klaas erg lang op de postbode heeft moeten wachten. De derde zin betekent dat Rick een heel intelligent kereltje is. Echter, ze kunnen ook een letterlijke betekenis hebben. In de eerste zin gaat het dan om een gelovige vrouw, die haar kindje beschouwt als een geschenk van God. In de tweede zin heeft Klaas werkelijk een dag lang zitten wachten. De derde zin brengt de omgeving waarin de uitspraak geldt, dan terug naar de schoolklas. Wat daar voor Rick geldt hoeft buiten de schoolklas niet waar te zijn. De intelligentie van Rick is hier afhankelijk van die van zijn klasgenoten. Het maakt namelijk veel uit hoe slim de rest van de klas is. Hoe hoger die intelligentie is, hoe slimmer Rick moet zijn om daar boven uit te komen. In de lezing zonder ‘letterlijk’ heeft de intelligentie betrekking op meerdere omgevingen en ook op situaties waarin Rick zich bevindt in een gezelschap van andere, zij het wat minder intelligente mensen dan Rick. In een zin als de volgende, waarbij context aanwezig is, ligt het meer voor de hand om van een figuurlijke lezing uit te gaan:

Geen wonder dat Rick als slimste jongetje van de klas tijdens de vergadering weer met de beste oplossing kwam

Om te benadrukken dat dergelijke zinnen letterlijk geïnterpreteerd moeten worden, kan het woord letterlijk worden toegevoegd:

Mijn buurvrouw zag haar kindje letterlijk als een geschenk uit de hemel
Piet heeft letterlijk de hele dag op de postbode gewacht
Rick is letterlijk het slimste jongetje van de klas

Toch denk ik dat de intentie van de taalgebruiker dan niet per se duidelijk hoeft te zijn. We zagen dat het woord letterlijk gebruikt kan worden in de betekenis van ‘echt’ of ‘werkelijk’ in zowel uitingen die letterlijk bedoeld zijn als die welke figuurlijk moeten worden opgevat. Om dit te illusteren volgen hier enkele voorbeelden uit het CHN. In al deze zinnen is het woord letterlijk gebruikt om aan te geven dat een letterlijke lezing bedoeld wordt. De figuurlijke lezing van de gebruikte uitdrukking is weliswaar niet weg te cijferen, maar het is duidelijk dat de taalgebruiker telkens de letterlijke lezing wil benadrukken.

Pinky Starlight, het huisvarken van de familie, 90 kilo schoon aan de haak. Letterlijk zo vet als een varken, en dat terwijl ze pas vier maanden oud is.
Trouw tot in de dood. Dat gold letterlijk voor de ruim zeshonderd mannen en vrouwen die in de bezettingsjaren in cel 601 terechtkwamen.
In dit – inderdaad fraaie – filmpje zie je letterlijk een boek tot leven komen: de letters worden gras en bomen, een kunstwerkje dat zich vrijwel van zijn aanleiding heeft losgezongen.
Op de tekst van zijn Lied van de Republiek, die hij in de pauze snel had rondgedeeld, kondigde hij al aan letterlijk ondergronds te gaan: 18.30 uur, Metro Waterlooplein, stond er.
“Er zijn heel veel ondernemers die letterlijk dag en nacht varen om het hoofd boven water te houden.
Dat gebeurt door – letterlijk en figuurlijk – in te zoomen op verdriet en leed van een individu. De camera staat er bovenop en laat dus onvermijdelijk veel informatie weg.
De concentrische cirkels waaruit het platform bestaat, zorgden ervoor dat iedereen letterlijk en figuurlijk in kringetjes liep en per ongeluk steeds de langste weg koos.
Scott probeert de kritiek letterlijk weg te wuiven. Waarop Sandberg zegt: “Door dat gebaar krijg ik de indruk dat je negeert wat ik zeg.
Laatst was ik bij een terminaal zieke man, die letterlijk doodsbang was.
De camera’s, niet groter dan een gaatje, zorgen ervoor dat de diensten letterlijk zicht krijgen op het netwerk waarin jihadisten zich bevinden.
“Mijn vader kon bijvoorbeeld net zo lang doorfietsen tot hij er letterlijk bij neerviel.
Alleen balletdansers weten letterlijk hun draai te vinden omdat ze alles losgooien: spieren en geest.

Figuurlijk en letterlijk: een onmogelijk samengaan

Gijs is soldaat. Hij heeft een afspraak in het centrum van de stad waar hij in dienst is. Hij bekijkt de plaat achter de kolf van zijn geweer en ziet dat die de afgelopen dagen aardig dof is geworden. Hij doet wat poetsmiddel op een schone doek en na enige tijd glanst de plaat weer als ooit tevoren. Dan is hij gereed om naar zijn afspraak te gaan. Deze handeling werd uitgevoerd door soldaten als ze op pad gingen. Eerst poetsten zij de plaat en dan konden ze gaan. In de loop der tijd is hier een figuurlijke betekenis uit gegroeid, wat zich in stappen heeft voltrokken. Een verklaring voor het ontstaan van de figuurlijke betekenis is dat ‘de plaat poetsen’ als uitdrukking gebruikt ging worden om aan te geven dat een soldaat gedeserteerd was. Hij had zich dan van de groep verwijderd met de mededeling dat hij de kolfplaat van zijn geweer ging poetsen. Daarna was hij niet meer opgedoken. In het volgende stadium kreeg de uitdrukking een meer algemene betekenis: er heimelijk vandoor gaan of zich uit de voeten maken.

Waar het hier nu om gaat is dat dergelijke uitdrukkingen terug gaan op een historisch gegeven. Het is dan ook onmogelijk om het beeld uit de oorspronkelijke materiële cultuur die hierbij speelt, te koppelen aan een gebeurtenis die letterlijk bedoeld is, zoals wél mogelijk is bij andere uitdrukkingen. Dit zagen we in de laatste zinnen van de vorige paragraaf. De volgende zin is weliswaar grammaticaal, maar in deze tijd betekenisloos, althans als we de figuurlijke lezing uitsluiten die ontstaat door het woord letterlijk de betekenis ‘werkelijk’ te geven.

Willem heeft gisteren letterlijk de plaat gepoetst

Laten we nu teruggaan naar het begin van deze bijdrage. De auteur van het desbetreffende artikel bedoelt in zijn verhaal eigenlijk het volgende te zeggen:

Mevrouw Stoutsma reed letterlijk een scheve schaats

Wat is er nu precies mis met deze zin? Hier is een poging gedaan om de achtergrondsituatie (het schaatsprogramma) mee te laten spelen om van de betreffende figuurlijke uitdrukking gebruik te kunnen maken, maar meer dan dat kan ook niet van toepassing zijn: de toevoeging van letterlijk maakt in deze context de uitdrukking nog niet letterlijk. De zin zou los van de context die hier speelt, natuurlijk in figuurlijke zin opgevat kunnen worden met letterlijk als versterkend bijwoord, maar dat is hier nadrukkelijk niet aan de orde. De auteur wil de figuurlijke lezing in stand houden en door middel van het woord letterlijk een letterlijk beeld erbij oproepen en dat maakt dat de zin eigenlijk betekenisloos wordt. Er is hier dan ook een cruciaal verschil met de CHN-zinnen die aan het eind van de vorige paragraaf gegeven werden. Enkele voorbeelden uit het CHN van in mijn ogen andere betekenisloze zinnen:

Amsterdammers moeten letterlijk over opera struikelen dit weekend
Je kunt wel zeggen dat de haven en rivier bijna letterlijk in mijn bloed zitten
“Nadat ik op het LinkedIn-profiel van Rob Mes in de spotlight mocht staan, werd ik bijna letterlijk omvergeblazen door het aantal leuke aanbiedingen vanuit zijn enorme netwerk.”

In de tweede en derde zin zou bij weglating van ‘bijna’ het woord letterlijk een versterkend bijwoord kunnen zijn in de betekenis van ‘nadrukkelijk’ of ‘werkelijk’. Dat is nu dus niet het geval. Mijn indruk is dat dergelijke betekenisloze constructies zeer weinig voorkomen. Veel zinnen in het CHN die het woord letterlijk bevatten, zijn van het type waarbij dit woord moet worden opgevat als versterkend bijwoord, in zowel figuurlijke als niet-figuurlijke context, of wordt gebruikt om op grond van de context de uiting een expliciet niet-figuurlijke lezing te geven. Soms wordt letterlijk en figuurlijk gebruikt om nadruk te geven aan de uiting.

Tot slot enkele voorbeelden waarin het gebruik van letterlijk evenmin gepast lijkt of in elk geval moeilijk te doorgronden is. De voorbeelden komen uit het CHN:

Tijdens trainingen werden de sportlieden van heel dichtbij gefilmd. Dat leverde behalve 430.000 meter aan opnames, ook onvergetelijke beelden op: de pompende marathonloper, de grimassende roeiers, de schermers die letterlijk een schaduwgevecht voeren.
Hij maakt zich zorgen over de Russische nucleaire industrie, die volgens hem op dit moment haast letterlijk instort.

Bij de eerste zin is het mij onduidelijk wat er precies bedoeld wordt. In de tweede zin is het probleem dat bij het instorten van een industrie geen sprake is van het letterlijk soort instorting zoals je bijvoorbeeld van een gebouw kunt zeggen. Mogelijk heeft de maker van de zin met het woord letterlijk sterke nadruk willen leggen door het instorten voor te stellen als iets wat bij gebouwen kan gebeuren.