Terwijl Nederland de gang naar de stembus maakt, werken Hella Hendriks en ik onverstoorbaar verder aan het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten. Dat doen wij elke woensdagmiddag indachtig de wijsheid: het is de druppel die de steen uitholt. Momenteel verversen wij de eigennamen in de prozaroman Margrieta van Limborch. In de beginjaren van het REMLT werd de diplomatische editie van F.J. Schellart (1952) geëxcerpeerd, maar die is niet altijd even nauwkeurig gebleken tijdens het bezorgen van een kritische editie samen met Inge Van Outryve van deze creatieve bewerking van de Roman van Heinric en Margriete van Limborch. Al doende stuitten wij vandaag op twee problemen die leerzaam genoeg zijn om ze hier te behandelen.
avijstant / avystant
Dit woord zult u tevergeefs zoeken in het Middelnederlandsch Woordenboek, ook niet in de online versie, waarin u andere historische woordenboeken in uw zoekopdracht kunt meenemen. Raadpleging van het Corpus Middelnederlands leert dat dit woord alleen maar in Margrieta van Limborch voorkomt. Maar dat is niet zo. Alleen dat kun je het Corpus Middelnederlands niet kwalijk nemen. ‘Avijstant/avystant’ is in feite een niet bestaand woord, ook al staat het er, en omdat het drie keer in de roman voorkomt (in cap. 75 en cap. 81) gaat het niet om een incidentele fout. Blijkbaar werd dit woord goed bevonden door de zetter(s) en de corrector. Ook in de wereld van de editeurs geldt: driemaal is scheepsrecht.
Om mijn verhaal niet langer te maken dan nodig is, ‘avijstant/avystant’ is een verlezing van ‘amistant’. Als u het Corpus Middelnederlands op dat woord doorzoekt dan vindt u het in drie Middelnederlandse romans: Boudewijn van Seborch, Dystorie van Saladine en de Historie van Malegijs. Maar ook ‘amistant’ zult u tevergeefs zoeken in het Middelnederlandsch woordenboek. Dat komt omdat de letter A de eerste letter van het alfabet is, en de lexicografie van het Middelnederlands stond ten tijde van het redigeren van de letter A bij gebrek aan tekstedities nog in de kinderschoenen. ‘Amistant’ klinkt Frans, maar blijkt toch geen Frans woord te zijn. Het online Oud- en Middelfrans woordenboek vertelt u dat dit woord niet bestaat en verwijst u door naar ‘amustant’. Als u dan zelf verder zoekt dan vindt u op Wiktionnaire, la dictionnaire libre een goede uitleg van dit woord: gouverneur.
noe noe
In capittel 91 wordt Etsijtes door de bisschop plechtig tot koning van Armenie gekroond, waarbij hem voorgehouden wordt hoe hij zich in zijn nieuwe waardigheid dient te gedragen. Na afloop van de plechtigheid spreekt Etsijtes zijn onderdanen toe:
Doen seide Etsijtes: “Allet tghene dat ghi verhaelt hebt, dat sal ic achter volghen naest mijnder macht. Sijt mi goede kinderen, ick sal u een goet heere sijn.”Sy riepen alle: “Jae wy!”, ende si songhen van blijschapen “Noe, Noe.”
Indachtig de wijsheid: je weet maar “noe” hoe een koe een haas vangt, zet je de zoekmachine van Google aan het werk: “noe noe” (vergeet vooral de dubbele aanhalingstekens niet) en je kijkt wat dat oplevert. Na wat nul-resultaten, afhankelijk van uw eerder zoekgedrag, stuit u tot uw blijde verrassing op dit kerstlied van Jean Mouton (ca. 1459-1522), dat geënt is op Vulgaat, psalm 23, r. 9-10:
Noe, noe, noe, psallite noe.Hierusalem, gaude et laetare, quia hodie natus est Salvator mundi.Noe, noe, noe, jacet in praesepio, fulget in caelo.Noe, noe, noe, attollite portas, principes, vestras,et elevamini, portae aeternales, et introibit Rex gloriae.Noe, noe, noe, quis est iste Rex gloriae?Dominus virtutum, ipse est Rex gloriae. Noe, noe, noe.
In mijn (zeer) vrije vertaling:
“Noël, Noël, Noël!”, zingt: “Noël!”Jeruzalem, wees blij en verheug u, want vandaag is de Verlosser van de wereld geboren.Noël, Noël, Noël! Hij ligt in de kribbe, schittert aan de hemel.Noël, Noël, Noël! Vorsten, haal uw poorten op, en laat de poorten van eeuwigheid opgehaald worden opdat de glorieuze Koning kan binnentreden.Noël, Noël, Noël! Wie is deze glorieuze Koning?Deze glorieuze Koning is de Heer van alle goedheid.Noël, Noël, Noël!
Inmiddels zou u dolgraag willen weten hoe “Noe noe” geklonken zal hebben. Ook dat blijkt vindbaar. Hoor hier een uitvoering van het Ensemble Clément Janequin op YouTube.
Bronvermelding: de afbeeldingen zijn genomen uit het exemplaar Library of Congress, Rosenwald Collection 1134.
Naschrift:
Een nieuwe vindplaats:
Hertoghinne Kerstine was seer blyde als sy vernam die coemste van hertoge Anthonis haren man ende ghinc hem teghen met vele vrouwen ende joncfrouwen ende edelen vanden lande ende oec met der clergien ende den borgers vander stad, ende omtrent een half mile vander stad daer ontfingen de hertoghe ende die hertoghinne malckanderen seer blideliken. Ende alle tgemeyn volc riep: “Noel! Noel!”, dats te seggen: ‘groote blischap!’, ende dancten Gode onsen here vander wedercoemst van haren heere.
Historie van Meluzine, Gheraert Leeu, Antwerpen 1491, fol. p2ra.
Knap gevonden. Wellicht verdient hier ook vermelding wat het Dictionaire du moyen français meedeelt: ‘”crier noël”, crier en signe de bienvenue à l’entrée des grands dans les villes’. Dit past hier perfect.
Bedankt, Frank, voor dit ontbrekende puzzlestuk.
Willem vroeg of ik dit nog aan de reactie van Frank Willaert toevoegde:
De uitdrukking Noël, Noël kwam ik tegen in het prachtige boek van Boris Bove, Le temps de la guerre de cent ans, (Belin Histoire de France), p. 373.
Op deze pagina citeert hij de ‘Quadrilogue invectif’ van Alain Chartier uit 1422: “Souviens-toi (de Burger JdP) que tu crias “Noël!” avec de vibrants accents de fête et d’allégresse pour l’événement pénible qui te fait maintenant dire “helas” cent fois par jour.”
Bove merkt hier bij op dat dit een allusie is op de intrede van Jan zonder Vrees in november 1408. Blijkbaar, en dat is mijn interpretatie, werd hij als een vredesvorst verwelkomd.