Soms word je getroffen door een wending die, hoe herkenbaar en doorzichtig ook, niettemin als heel nieuw aandoet. Zo trof me recent de combinatie van het werkwoord schalen met het voorzetsel met. Na wat freewheelen met Ad Foolen en Jos Rombouts, voor wie deze constructie eveneens nieuw was, kwamen enkele bevindingen uit de bus.

Schaal is een woord dat sowieso trendy is, zeker in het managementjargon waar men het heeft over schaalgrootte en schaalvergroting als zegeningen voor effectiviteitswinst. De betekenis van schaal als ‘maatstaf met streepjes’ (Etymologiebank) heeft zich ontwikkeld uit een oorspronkelijke betekenis die met ‘ladder’ of ‘trap’ te maken had (IT scala, FR échelle), waar de streepjes sporten zijn.

Van het zelfstandig naamwoord zijn werkwoorden afgeleid als opschalen en afschalen. OP- en AF- hebben hier een toepassing met het werkwoordpartikel als aanduiding voor een opwaartse of een neerwaartse beweging van een betrokken hoeveelheid, een vergelijkbare partikeltoepassing als in OPtellen en Aftrekken, of in het paar OP- en AFwaarderen. Voorbeelden: NAVO schaalt op naar 300.000 snel inzetbare militairen Belgische krant De Morgen 27 juni 22, Mantel schaalt af voor fietsseizoen 2023 ARNHEM NieuwsFiets.nu 27/11/22. Ook terugschalen duikt soms op, specifiek voor ‘terugzetten in salarisschaal’, maar ook algemener als woord voor ‘terugkeer naar een vroegere schaalgrootte’: Bernard schaalt zijn populaire bakkerij terug, met pijn in het hart (Belgische krant Het Nieuwsblad 12/12/’23).De toepassing van het werkwoord schalen met een met-groep als complement, kwam voor in een krantenartikel over kosmologie. Hierin werden sterrenstelsels met elkaar vergeleken, met LHS 3154b in de hoofdrol als exoplaneet. De zin gaat zo:

Dat vooral de massa van LHS 3154b in het oog springt, komt door wat astronomen weten over hoe planeten ontstaan. Die klonteren namelijk samen in dichte schijven vol gas en stof rond nog jonge sterren, waarbij de hoeveelheid materiaal in zo een schijf ook bepaalt hoe groot een planeet maximaal kan worden. Tegelijk schaalt de hoeveelheid materiaal in zo een schijf weer met de grootte van de ster, die eerder al uit dezelfde toef kosmisch gas is samengebald.

(De Morgen 1/12/’23)

Ook als je deze combinatie voor het eerst tegenkomt, lijkt ze perfect doorzichtig en valt ze te interpreteren als: ‘komt in schaal overeen met’. Logisch is dan dat het voorzetsel MET gebruikt wordt, gelet op de betekenisovereenkomst met ‘overeenkomen met’. Opmerkelijk trouwens dat in het originele Volkskrant-artikel van 30/11/’23 dezelfde auteur, wetenschapsredacteur George van Hal, een alternatieve wending gebruikte, die ons ook op het spoor zet van de bedoelde betekenis:Die hoeveelheid is weer afhankelijk van de grootte van de ster, die eerder al uit dezelfde toef kosmisch gas is samengebald. (Nederlandse krant Volkskrant 30/11/’23)

De combinatie schalen met vertoont syntactische en semantische verwantschap met talloze werkwoorden of werkwoordelijke uitdrukkingen uit de sfeer van ‘OVEREENKOMST’: overeenkomen met, parallel lopen met, congrueren met, overlappen met, combineren met, samengaan met, samenvallen met, compatibel zijn met, corresponderen met, enz. Zoals nieuw beslag gegoten wordt in een pasklare vorm, zo glijdt een nieuw werkwoord binnen in een bestaand patroon [werkwoord met + nominale groep], waarbij de globale constructionele betekenis te zoeken is in de sfeer van ‘OVEREENKOMST’. Als er nu zo’n nieuw kid on the block verschijnt, zoals het maatstaf-schalen, kan het door deze constructie aangetrokken worden en een betekenislaag bij krijgen van ‘gelijk oplopen’, ‘proportioneel toenemen’. Het is overigens goed mogelijk, daar wees Ad Foolen op, dat het Engels hier model heeft gestaan, met de constructie to scale with. In de fysica vormt deze combinatie een aanduiding voor proportionaliteit tussen twee grootte-eenheden (bv. massa en versnelling) die gelijk oplopen qua schaal.Of deze nieuwbakken constructie ook door de taalgemeenschap opgepikt wordt zal nog moeten blijken.

Dit soort van constructie-gedreven productiviteit is hoe dan ook niet ongewoon. Mogelijk heeft ook sporen in de zin van ‘overeenstemmen’, dat volgens het Woordenboek van Neologismen (De Coster, 1999) opduikt vanaf 1988, een gelijkaardig pad bewandeld als schalen. Van de betekenis ‘in eenzelfde spoor lopen’ (gezegd van de achterwielen van een wagen of kar die zonder afwijking de sporen van de voorwielen volgen) heeft een figuurlijke toepassing van sporen zich genesteld in een [V met]-constructie. De resulterende betekenis ‘overeenkomen met, dezelfde lijn volgen’ leidde tot de OVEREENKOMST-toepassing als in Het forensenverkeer spoort steeds minder met de doelstellingen op het gebied van de ruimtelijke ordening. (Betekenisbeschrijving en voorbeeld zijn afkomstig uit de Grote Van Dale). Een eveneens recente uitbreiding van dat oorspronkelijke sporen is niet constructioneel maar metaforisch, als in Die jongen spoort niet. De overdracht is er, in de woorden van Ad Foolen, een van concrete wielen die elkaars sporen niet volgen naar het abstractere domein van mentale wielen die niet goed op elkaar aansluiten.

De bakvorm kan ook iets complexer zijn, zoals het patroon voor COMMUNICATIE [V met iemand over iets]. Hierin is o.a. het werkwoord stoeien terecht gekomen, dat normaal ‘dartelen’ of ‘ravotten’ betekent. In dat nieuwe patroon gaat het binnen een communicatieve iets betekenen als ‘spelenderwijs ideeën uitwisselen’. Een voorbeeld: De fanfare is er nog niet uit: we hebben in oktober al met de leden gestoeid over wat we kunnen doen en in januari is er een extra ledenvergadering, waarop we beslissen.

De constructie als bakvorm die een nieuwe betekenislaag toevoegt aan het verbale beslag dat erin gegoten wordt: als dat geen lekker vooruitzicht is in deze eindejaarsdagen.