De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) is een schatkamer voor taalliefhebbers. Niet alleen om gratis boeken te lezen, of als studieobject, maar ook om te experimenteren met digitale poëzie. Eerder heb ik een verzameling met toevallige haiku’s gemaakt: alle zinnen uit DBNL die opgedeeld kunnen worden in drie regels van 5, 7, en 5 lettergrepen. Vandaag wil ik graag twee andere experimenten delen: poëzie-generatoren die de teksten uit DBNL gebruiken om nieuwe gedichten te maken. Beide generatoren gebruiken de zogenaamde cut-up techniek, die te herleiden is tot de dadaïsten in de jaren ‘20 van de vorige eeuw, en die veelvuldig is gebruikt door William S. Burroughs in de jaren ‘50. Zij stelden nieuwe gedichten samen door teksten uit verschillende kranten en tijdschriften te knippen en onder elkaar te plakken. Waar men vroeger met schaar en lijm te werk ging, kunnen we dat nu automatisch doen.
[Je kunt de gedichten het beste lezen op een computer/laptop.]
Willekeurige gedichten
De eerste generator combineert zinnen uit DBNL die voldoen aan de vormeisen van het sonnet: veertien regels met een strak metrum en rijmschema. Daarvoor heb ik eerst alle boeken uit DBNL en de Nederlandse editie van Wikipedia doorzocht om alle negen- en tienlettergrepige zinnen te selecteren, en vervolgens alle zinnen geïndexeerd op basis van het rijmwoord aan het eind van de zin. Deze zinnen vormen de basis van de generator.
De grootste uitdaging bij het maken van een sonnettengenerator is de vormgeving; er zijn al talloze generatoren, dus de vernieuwing zit in de gebruikerservaring. (We kunnen niet meer spreken van (passieve) lezers, want zij helpen met het schrijven van het gedicht.) Bij deze generator worden gebruikers door een keuzemenu geleid, waarbij er gevraagd wordt om te kiezen uit:
- De bronteksten (Wikipedia, DBNL, of een combinatie van beiden). Door hierin te variëren merk je hoe het karakter van het gedicht verandert. De teksten van Wikipedia veranderen soms in metaforen voor de personages uit DBNL.
- Het rijmschema, om eens een andere vorm uit te proberen.
- Een beperkte selectie van rijmwoorden. Daardoor word je geconfronteerd met de vraag: wat maakt een woord eigenlijk poëtisch?
Je kunt natuurlijk ook gewoon op “volgende” klikken om de keuzes over te slaan en gelijk een gedicht te zien.
Kleine vragen in de literatuur
Wanneer we het over literatuur hebben, gaat het vaak over de Grote Vragen des levens die door gerenommeerde auteurs behandeld worden. Met dit digitale gedicht wilde ik me eens richten op de kleine vragen; alle vragen die tussendoor langskomen als je een boek leest. Om Grote Vragen tastbaar te maken, moet je erg veel kleinere vragen stellen. Deze vragen zijn veel concreter, alledaagser. Maar als je ze allemaal achter elkaar zet, dan worden ze weer net zo ongrijpbaar als die Grote Vragen waar we mee begonnen.
Om dit gedicht te maken heb ik eerst alle prozateksten gedownload van DBNL. Alle (automatisch gedetecteerde) zinnen die eindigen met een vraagteken, en die twintig of minder woorden bevatten, zijn opgenomen in een overzichtsbestand. Het gedicht bestaat uit acht willekeurige vragen die automatisch ververst worden, in willekeurige volgorde. Door de grote hoeveelheid vragen zie je vrijwel nooit dezelfde tekst. Als je langer wil stilstaan bij een bepaald gedicht, is er een pauzeknop om te stoppen en later weer door te gaan met het verversen van de pagina.
Links naar DBNL
Alle gedichten zijn voorzien van links naar DBNL. Als je met je muis over een regel heen gaat, zie je waar de regel vandaan komt en kun je doorklikken naar de oorspronkelijke tekst in de digitale bibliotheek. Daarmee vormen de gedichten ook een alternatieve interface voor DBNL, waarbij je het juiste boek niet vindt door ernaar te zoeken, maar doordat je ernaartoe getrokken wordt door een zin die je raakt of intrigeert.
Ontwerpkeuzes
Toen ik aan dit project begon, wist ik eigenlijk niet wat ik ervan moest verwachten. Naïef als ik was, dacht ik voornamelijk aan de randvoorwaarden (zijn er wel voldoende zinnen die voldoen aan de vereisten van een sonnet?) en de technische details (hoe werkt JavaScript eigenlijk?). Gaandeweg begin ik steeds meer na te denken over allerlei verschillende ontwerpkeuzes die de gebruikerservaring beïnvloeden. Hierboven noemde ik al het ontwerp van het keuzemenu van de sonnettengenerator, waarmee de lezer meer controle krijgt over de inhoud van de sonnetten. Daarbij kun je je afvragen hoeveel controle je de lezer eigenlijk wil geven. En ook: hoeveel keuzemogelijkheden een lezer überhaupt aankan. Er is nog ontzettend veel ruimte om te experimenteren met de gebruikerservaring van poëziegeneratoren. Wordt vervolgd.
Met dank aan David Peeters en Siebe Bluijs voor de aanzet tot het maken van de sonnettengenerator, in het kader van een onderzoeksproject over digitale literatuur.
Alle code voor de twee generatoren staat op GitHub:
Laat een reactie achter