Brian O’Nolan was zeer te spreken over de Franse vertaling van At Swim-Two-Birds door Henri Morisset. Het origineel kon hij niet meer lezen, schoolboy juvenilia vond hij het, maar Kermesse Irlandaise vond hij ‘hier en daar bijzonder vermakelijk, vooral als gevolg van de improvisaties, het onwankelbare lef en de vindingrijkheid van de vertaler’. Henri Morriset moest er het croix militaire voor krijgen.

Sterker nog, het zou terugvertaald moeten worden. Hij schreef aan Christiane Convers, die op dat ogenblik een Franse versie van The Hard Life aan het maken of, of zij dat niet wilde doen, of iemand anders die volkomen tweetalig was. ‘Now that would be a book.’

Hij blijft het een goed plan vinden en bespreekt het met de uitgever van Poetry Ireland. De vertaler zou werken met titelpaginaloze pseudo-printer’s copy van de Kermesse, waarna er een driedubbele paperback zou moeten verschijnen: het origineel, de Kermesse, en de terugvertaalde roman. Hij maakte geen grapjes: ‘I feel it would be a considerable international (and bilingual) literary joke and frame-up, probably the first of its kind ever.’

O’Nolan komt nog een paar keer op het plan terug. Een paar hoofdstukken dan, als een heel boek teveel van het goede is? Of misschien niet de Kermesse Irlandaise maar een hoofdstuk van The Dalkey Archive terugvertaald uit de Franse vertaling (die er nog niet was), het hoofdstuk met brigadier Fottrell bijvoorbeeld? ‘The joke seems too good just to be merely dropped.’

Helaas kwam er niets van.

O’Nolan dacht dat zo’n literaire mystificatie nog nooit was vertoond, en misschien had (en heeft) hij daarin gelijk. Maar het was niet de eerste keer dat iemand zoiets had bedacht. Een andere Ierse schrijver, George Moore (1852-1933) was al eerder op het idee gekomen. In 1900 – vertelt biograaf Joseph Hone – was Moore samen met W.B. Yeats een toneelstuk in proza aan het schrijven, Diarmuid and Grania, maar de samenwerking vlotte niet. Op zeker moment opperde Yeats (of misschien was het Lady Gregory, of misschien allebei) dat bepaalde stukken het goed zouden doen in dialect. Yeats stelde toen voor eerst een vertaling in het Iers te maken als basis voor dat dialect, waarop Moore antwoordde: ‘Dan schrijf ik het wel in het Frans, veel simpeler.’ Yeats ging akkoord: ‘Jou vertalen is goed voor mijn Frans en dan hoeven we ook niet meer te kibbelen over stijl.’ Vervolgens bedacht Moore een nooit uitgevoerd project: Lady Gregory zou de Franse tekst in het Engels vertalen, het Engels werd vervolgens door een van huis uit Iers sprekende schrijver in het Iers omgezet, waarna Lady Gregory de tekst weer in het Engels zou terugvertalen.

Maar ook dit plan is bij een plan gebleven. Is er ooit wel eens een serieuze mystificerende terugvertaling geweest? Ik zou het eigenlijk niet weten. Toch is het een interessant experiment. Voor Bij mij op de maan heb ik een vertaling uit het Duits van Daniil Charms van twee gedichten van Wilhelm Busch weer terugvertaald in het Nederlands, maar zolang dat niet in het Duits was, kun je van een daadwerkelijke terugvertaling niet spreken.

In gedichtvertalië wordt tijdens festivals, manifestaties, internationale poëziedagen, workshops etc regelmatig terugvertaald, al dan niet via een lange omweg tussentalen, maar daarvan is duidelijk dat het de literaire variant is van het doorfluisterspelletje dat in het Engels Chinese whispers heet. Maar een echte serieuze mystificatie? Het wordt er met internet natuurlijk alleen maar moeilijker op, want je hebt met een paar klikken het origineel zo te pakken. Gemiste kans van de afgelopen eeuwen.
_____

Verwijzingen. The Collected Letters of Flann O’Brien, edited by Maebh Long, Dalkey Archive Press, 2018, citaten op p. 476, 484, 485, 494, 495, 503. Joseph Maunsel Hone, Life of George Moore, The Macmillan Company, 1936, p. 238-239. De Charms-gedichten van Busch zijn Plisch und Plum en Die Rutschpartie, d.w.z. Plich i Pljoech en Kak Volodja bystro pod goroe letel, d.w.z. Plop en Plons en Hoe Volodja op zijn slee met een rotvaart van de heuvel kwam afgeglijd, in Bij mij op de maan, p. 453-464 en p. 452-453, en in blog 203, hier.
Dit stuk verscheen eerder op VandaagsVertaalProbleem.
Een cumulatief register op alle VandaagsVertaalProblemen wordt bijgehouden in blog 345, hier.