Enigerlei aanmerkingen bij het taalgebruik van Marc van Oostendorp

Marc van Oostendorp is de actiefste neerlandicus van het moment. Als ik ’s morgens nog uit mijn bed moet komen, heeft hij zijn stukje of stukjes voor neerlandistiek.nl al getikt en geplaatst. Zo matineus is verder alleen de (ook al zo productieve) Nicoline van der Sijs, wier mailtjes doorgaans tussen 5 en 6 uur in de morgen verzonden worden. Verder is Marc ook nog eens de breedste neerlandicus van deze generatie. Ik weet geen onderdeel van ons vak in brede zin waarover hij niet gepubliceerd heeft, van Afrikaans via boekwetenschappers, computertaalkunde, didactiek, Esperanto, Franse invloeden, de zachte g, A.F. Th. van der Heijden, Ingweoons, Jiddisch, Koerbagh, literatuur, Manon Uphoff, Nederlands in Suriname, Tonnus Oosterhoff, Ilja Leonard Pfeijffer, Anna Roemers Visscher, Querido, semantiek, Taalunie, uitspraakveranderingen, voorzitter van de Tweede Kamer, woordvorming, xenofilie, Yvonne Keuls tot zinsontleding. Ook laat hij zich niet onbetuigd in het politieke debat. Hij is al met al een intellectueel in de klassieke zin van het woord.

Als geoefend taalgebruiker heeft Marc natuurlijk zijn eigen stijl, die zich onder meer uit in het feit dat hij het zeldzame onbepaalde voornaamwoord enigerlei met enige regelmaat gebruikt: volgens de zoekmachine van neerlandistiek.nl kwam het de afgelopen twaalf en een half jaar 17 keer voor op neerlandistiek.nl, waarvan 8 keer uit de pen van Marc. Ongeveer de helft dus, maar hij heeft ook minstens de helft van alle stukjes geschreven, dus hij overdrijft niet.

Overigens denk ik dat veel taalgebruikers dat woord helemaal nooit gebruiken, en nauwelijks intuïties hebben over de grammatica ervan. Onlangs heb ik drie universitair geschoolden gevraagd om een zin met enigerlei voor mij te maken. Eentje (een professor in de taalkunde nog wel, zij het niet in die van het Nederlands) bleef het antwoord schuldig, de twee anderen kwamen met respectievelijk

Ik kan mij niet voorstellen dat dit in enigerlei context een rol kan spelen
Heb jij enigerlei bedenkingen bij dit soort onderzoek?

Merk op dat de eerste zin een ontkenning bevat, en dat de tweede de vorm heeft van een vraag. Omdat ik in het verleden nog wel eens aan negatief-polaire uitdrukkingen heb gewerkt, dat zijn woorden en uitdrukkingen zoals hoeven en kunnen uitstaan en ook maar iemand die alleen of hoofdzakelijk voorkomen met ontkenningen, in vragen, in voorwaardelijke bijzinnen en nog zo wat uitdrukkingen (je kunt die omgevingen formeel definiëren, maar daarvoor moet u maar in mijn proefschrift kijken), rees bij mij de gedachte dat enigerlei misschien ook wel zo’n negatief-polaire uitdrukking zou kunnen zijn. Een extra argument om aan die mogelijkheid te denken is, dat enigerlei etymologisch verwant is aan en een vergelijkbare betekenis heeft als het Engelse any, dat je ook alleen in vragen, voorwaardelijke bijzinnen, met ontkenningen enzovoort kunt gebruiken. Argument tegen is overigens dat enigerlei niet als zodanig voorkomt in de versie van het lexicon van negatief-polaire uitdrukkingen van Jack Hoeksema die rondzwerft op het internet, maar in de binnenkort verschijnende (voorlopig) definitieve editie schrijft Hoeksema gelukkig:

224. enigerlei: een of ander. Dit woord hoort tot een groepje afleidingen op –lei: allerlei, generlei, velerlei. Het is veel in gebruik in juridische teksten en ander formeel taalgebruik. De distributie van deze polaire uitdrukking lijkt op die van enig: een breed scala van triggers, waarbij er niet één uitspringt. Ook is er een vrij substantieel aantal positieve voorkomens. Er zijn ook wel verschillen. Zo is de comparatief geen belangrijke omgeving voor enigerlei, terwijl enig juist veel voorkomens in comparatieven heeft. Het woord wordt veel gebruikt in combinatie met de zelfstandige naamwoorden wijze, vorm, manier en opzicht. Triggers (127 voorkomens): 1x comparatief (1%), 12x conditionele zin (9%), 1x evenmin (1%), 18x geen (14%), 1x geenszins (1%), 2x minder (2%), 17x niet (13%), 13x n-woord (10%), 15x negatief predicaat (12%), 1x restrictief bijwoord (1%), 7x universele kwantor (6%), 12x vraag (10%), 1x zodra (1%), 11x zonder (9%) en 15x een positief voorkomen (12%). Hij heeft in ’t geheel geen tijd om zig op eenigerlije wijze met mij te bemoeien (Otto van Eck, Dagboek 1791-1797, 224). Niemand mag haar op eenigerlei wijze, hoegenaamd, hiertoe dwingen of overreden (Jacob Haafner, Reize in eenen palanquin, De werken van Jacob Haafner, deel 3, 66). Ik heb de eer u kennis te geven dat ik van heden af ophoud in eenigerlei betrekking te staan tot de Redaktie van den Gids (Cd. Busken Huet, in De volledige briefwisseling van E.J. Potgieter en Cd. Busken Huet, dl 1, 179). Doch Frankrijk heeft reeds geweigerd en zou, indien het door nieuwe uitnoodiging genoopt werd, nogmaals weigeren, eenigerlei werkdadige rol op zich te nemen in eene zaak, waarin zijne eigenen belangen volstrekt niet betrokken zijn (Leeuwarder Courant, 6-4-1866). Allen, die onder verdenking stonden van eenigerlei vergrijp, hoe gering ook, zouden den weg moeten gaan naar dit huis van bloed en tranen (J.J. Leeninga en E.J. Westra, En toch staat de Martini, 16). Is hij in enigerlei opzicht uw advocaat? (Erle Stanley Gardner, De rusteloze roodharige, 190). Positief voorkomen (nonveridicaal): Een dergelijke stand van zaken doet sterk vermoeden dat de relatie tussen negatief polaire uitdrukkingen en hun regerende elementen op enigerlei wijze met het begrip bereik in verband gebracht moet worden (Frans Zwarts, Negatief Polaire Uitdrukkingen I).

Een weinig gebruikte variant is enigerhande. Noch de Chineezen noch de bewooners van Indostan hellen gereedlijk tot eenigerhande soort van buitenspoorigheden over (George Staunton, Reis van Lord Macartneij naar China, dl. 5, 91).

Diens gelijk wordt vervolgens bevestigd door een hele grove steekproef uit europarl, het grote corpus van verslagen van het Europese parlement: van de eerste 9 voorkomens van enigerlei in dat corpus staan er maar liefst 7 in een omgeving waarin je typisch ook andere negatief-polaire uitdrukkingen aan kunt treffen:

Wij hebben hem niet gehoord over enigerlei diplomatieke initiatieven waaraan hij of de Europese Unie serieus werken (negatie niet)
Geen van beiden vormt op enigerlei wijze een bedreiging voor de Italiaanse staat. (negatie geen)
en dat momenteel evenmin sprake is van enigerlei inbreuk door Oostenrijk op het bepaalde in de artikelen 6 en 7 van het Verdrag van Amsterdam (negatie evenmin)
Ik zou het echter een goede zaak vinden als het Parlement zich op enigerlei wijze uitspreekt, zodat we in ieder geval komen tot een soort afronding van het debat (voorwaardelijke bijzin)
Deze eerste stap naar een Europese belasting zal alleen maar de gebruikers voor de zoveelste maal treffen zonder enigerlei doelstelling van dit verslag te realiseren. (negatie zonder)
Is zij van mening dat Boliden momenteel op enigerlei wijze verantwoordelijk is voor een oplossing? (vraag)
door al degenen die op enigerlei wijze, in alle lidstaten, in de visserij werkzaam zijn, bij dit beleid te betrekken (bijvoeglijke bijzin bij universele kwantor)

en dit zijn de twee (mogelijke) uitzonderingen

om ervoor te zorgen dat de hele sector verbeterd wordt of op enigerlei wijze aangepast wordt aan de veranderende behoeften van onze samenleving.
Het is dan ook ronduit schandalig deze mensen op enigerlei wijze verantwoordelijk te stellen voor hun deplorabele situatie.

Kortom, alles wijst erop dat enigerlei een negatief-polaire uitdrukking is (de titel van dit stukje is dan ook ongrammaticaal, tenzij die als een vraag gelezen wordt). Maar dat soort dingen staat niet in een gewoon woordenboek (Van Dale geeft geen enkel voorbeeld van het gebruik van enigerlei) en je leert het al evenmin op school. Hoe gaat Van Oostendorp ondanks dit gebrek aan expliciet onderwijs om met het woord? Hieronder staan alle enigerlei-zinnen die Marc de laatste twaalf en een half jaar op neerlandistiek.nl gebruikt heeft:

Het gaat er uiteindelijk vooral om wat ze na dat lezen zegt en schrijft, over het boek, of naar aanleiding van het boek, of op enigerlei wijze beïnvloed door het boek. (https://neerlandistiek.nl/2021/10/het-menselijk-leven-is-een-spel/) (onduidelijk, maar vergelijk 10 hierboven, waarin enigerlei ook onder nog staat)
Lezen hoort niet tot de evolutionaire erfenis van de mens: het bestaat te kort om op enigerlei wijze aangeboren te kunnen zijn. (https://neerlandistiek.nl/2021/08/diep-lezen-diep-leren-diep-denken/) (negatie niet)
ik zou geen populariserend boek en geen animerende website kunnen opsommen die de resultaten van dat onderzoek ook maar op enigerlei wijze bij het grote publiek brengt (https://neerlandistiek.nl/2019/10/ironie-is-niet-het-omgekeerde-zeggen-van-wat-je-denkt/) (negatie geen) (merk op dat enigerlei vlak naast de onmiskenbare negatief-polaire uitdrukking ook maar staat)
maar je kunt niet zeggen dat die partijen de agenda van enigerlei duidelijk identificeerbare kerk aan het uitvoeren zijn (https://neerlandistiek.nl/2018/09/hoe-italianen-over-ons-denken/) (negatie geen)
De huidige redactie van Neerlandistiek neemt zich voor om ook de komende 25 jaar nog in enigerlei vorm verslag te doen van de ontwikkelingen van het vak. (https://neerlandistiek.nl/2017/06/marc-van-oostendorp-25-jaar-neerlandistiek-op-internet/) (twijfelgeval, Gertjan Postma heeft meer gevallen van negatief-polaire uitdrukkingen onder nog)
Het geldt voor ieder woord dat je gebruikt om iets te beschrijven dat op enigerlei wijze met mensen in verband staat (https://neerlandistiek.nl/2015/11/smurfentaal/) (bijvoeglijke bijzin bij universele kwantor)
Verder lijkt men ook niet bereid om studenten die zakken op enigerlei wijze bij te staan– als een student onze teksten niet kan lezen, moet die student daar maar snel wat aan doen. (https://neerlandistiek.nl/2012/05/taaltoets-krakkemikkig-nederlands/) (negatie niet)
Het lijkt mij een willekeurige keuze, meer ingegeven door het feit dat die zaken makkelijk te tellen zijn, niet door enigerlei aanwijzing dat ze inderdaad een rol spelen. (https://neerlandistiek.nl/2012/01/col-een-literaire-succesformule/) (negatie niet)

6 van de 8 voorkomens van enigerlei van Marc staan in een omgeving waar je heel vaak negatief-polaire uitdrukkingen aantreft, de twee andere zijn lastiger te verklaren, maar ook geen directe tegenvoorbeelden. Enigerlei is dus ook in Marc zijn privé-grammatica een negatief-polaire uitdrukking. Marc heeft zo zijn eigenaardigheden, maar zijn grammatica klopt.

Naar alle jubileumbijdragen: https://neerlandistiek.nl/tag/jubileum-marc