Augustusoverwegingen over ons vak (18)
De grote maatschappelijke problemen van dit moment kunnen niet door neerlandici alleen worden opgelost. Aan de oplossing van sommige kunnen we hooguit een deel hebben. Je kunt wel beweren dat laten we zeggen de klimaatcrisis óók een communicatiecrisis is – hoe coördineren we dat iedereen min of meer dezelfde kant op blijft bewegen – en dat er ook geesteswetenschappers nodig zijn, en ongetwijfeld hebben we met onze kennis van communicatie én van wat Nederlanders en Vlamingen zijn en denken, vast iets bij te dragen aan de oplossingen. Maar wie denkt dat ze een sleutelrol kan vervullen in zulke kennis, bedriegt zichzelf.
Bij andere problemen is er meer kans dat de neerlandistiek iets te bieden heeft. De leescrisis is er één van. Om aan te tonen dat er een crisis is wordt vaak verwezen naar de tegenvallende PISA-resultaten van een paar jaar geleden, waaruit blijkt dat de resultaten van Nederlandse jongeren bij een regelmatig herhaald vergelijkend internationaal onderzoek achteruit blijken te kachelen. Maar de crisis is mogelijk groter, en gaat dan ook over iets anders: de vlucht van het lezen, althans van het lezen van langere teksten. Niet alleen kunnen de jongeren het minder goed, ze vinden het ook minder leuk.
En dan hebben we het alleen maar over jongeren omdat onder hen toevallig dat onderzoek is gedaan.
Burgerschap
Een boeiend en helder recent boek over het onderwerp is Reader Come Home. The Reading Brain in a Digital World van de Amerikaanse leesonderzoeker Maryanne Wolf. (Geen zin om dat helemaal te lezen? Kijk dan naar het onderstaande interview.) Wolfs eigen onderzoek gaat, zoals de titel al weggeeft, vooral over het intrigerende verschijnsel van ‘het lezende brein’. Lezen hoort niet tot de evolutionaire erfenis van de mens: het bestaat te kort om op enigerlei wijze aangeboren te kunnen zijn. En toch valt er van alles te zeggen over de manier waarop het brein zich aanpast aan het lezen.
Met name het zogeheten ‘diep lezen’, het nadenken over de tekst, verbanden leggen met andere teksten, met andere gedachten, met je eigen leven, is een vaardigheid die het menselijk brein zich kan eigen maken en die allerlei voordelen heeft voor het individu en voor de samenleving. Het is de ultieme vorm waarop het indivduele brein gebruik kan maken van de gedachten van andere hersenen: je haalt het beste uit het individu én uit de gemeenschappelijke traditie. Veel van onze democratische instituties zijn gebaseerd op een vorm van burgerschap die dit diepe lezen vereist.
Verschillen
Het is evident dat dit diepe lezen wordt bedreigd door het permanente prikkelblok dat we de tablet noemen, waar je op ieder moment bestookt wordt met leuke en grappige en fijne dingen. Het grootste verschil tussen lezen en gamen of netflixen is uiteindelijk dat bij de laatste twee de hersenen van anderen het grotendeels van het individu overnemen. En omdat het zo duur is om games of series te maken, zijn die anderen altijd mensen met geld.
Wolf heeft een genuanceerde kijk op deze ontwikkelingen. Ze wil die tablets uit niemands leven bannen, ze probeert een manier te vinden om ze te integreren in een bestaan dat ook het beste haalt uit deze ontwikkelingen. Ze pleit zelfs voor een dubbele geletterdheid op school, waarin ook ruimte komt voor digitale geletterdheid in de vorm van cursussen programmeren. Want programmeren heeft een zelfde emancipatoire betekenis als lees- en schrijfonderwijs: het stelt kinderen in staat zelf hun wereld mede vorm te geven.
En zo is er dus ook een plaats voor de digitale geesteswetenschappen, die ik in deze reeks tot nu toe zo schromelijk heb verwaarloosd. Het gaat dan op school misschien niet zo eens om het inzetten van min of meer kant en klare deep learning-pakketten, maar wel om begrip van hoe zulke techniek werkt, en wat het verschil is met menselijk diep lezen en menselijk diep denken – als zulke verschillen er zijn.
Laat een reactie achter