Het ware schrijverschap blijkt misschien wel op het moment dat je helemaal niet het ware schrijverschap wil tonen, maar niet anders kan. Dat je een woedende, verdrietige, wanhopige kreet wil slaken, en die vanzelf de vorm aanneemt van een roman..

Tonio van A..F. Th. van der Heijden begint zo strak gecomponeerd – met een afwisseling van scenes van de geboorte van Tonio, als de aanstaande ouders zich in de auto naar het ziekenhuis spoeden, met scenes van de dood van de jongen, als de bijna-niet-meer-ouders zich in de auto naar het ziekenhuis te storten om daar nog afscheid van hem te kunnen nemen – dat de stukken in het boek later, waarin de structuur er soms een is van losse notities, waarin af en toe dingen worden herhaald of dingen helemaal niet worden uitgelegd, vanzelf óók een structuur krijgen. De structuur van de wanhoop.

Toen Tonio verscheen was Van der Heijdens zoon nog niet lang dood, en ik herinner me dat recensenten het moeilijk vonden het boek als roman te bespreken, ook al was het boek wel zo aangekondigd. Want al het verdriet in dat boek, dat was ook duidelijk het verdriet van de schrijver.

Huisbazen

Maar Tonio is niet alleen een boek over dat verdriet. Het is bijna nog meer een boek over de liefde van de verteller (Adri van der Heijden) voor zijn vrouw, de moeder van zijn zoon, Mirjam Rotenstreich. Het vertelt de geschiedenis van die liefde – de manier waarop het begon, de crises die de twee doormaakten. Tonio was de derde van hun driemanschap, de bekroning van die liefde – maar het is ook duidelijk dat de liefde ook zonder die bekroning voort zal duren, al is het maar omdat die kroon niet vergeten mag worden.

Maar misschien nóg meer dan dat is Tonio een zeer scherp zelfportret van de verteller, van Adri. Van der Heijdens heeft weleens geschreven dat hij in zijn fictie streeft naar ‘opengewerkte personages’ – als een manier om de lezer te laten zien hoe het bewustzijn van andere mensen eruit ziet, om echt in die andere mensen te kunnen doordringen. Maar weinig van zijn personages zijn zo opengewerkt als Adri van der Heijden in Tonio – met zijn drankzucht, en zijn eerzucht, en zijn schuldgevoel, en zijn machteloosheid en onhandigheid en zijn onzekerheid en gemis.

Een interessant aspect van deze Adri van der Heijden is bijvoorbeeld dat voor hem het conflict bijna een noodzakelijke voorwaarde lijkt te zijn voor iedere menselijke verhouding. Zijn verhaal van de liefde voor Mirjam is voor een belangrijk deel óók het verhaal van een aantal conflicten: met name de periode waarin Adri zich misdraagt en zij een relatie begint met een ander neemt een aanzienlijk aantal bladzijden in beslag. Zoals er ook aandacht is voor de conflicten met onder andere een paar huisbazen en met Mirjams moeder.

Overwinning

Aan de andere kant vermeldt de verteller ook een aantal keer met een verbazing die lijkt te grenzen aan de spijt dat hij met Tonio eigenlijk nooit echt ruzie heeft gehad. Daar was de jongen te aardig voor en te charmant, en bovendien: het generatieconflict bestaat niet meer.

Een klein conflictje vecht de vader met dit boek nog wel uit: Tonio hield duidelijk niet zo van boeken. Hij sprak altijd wat ironisch over het werk van zijn vader, en het is ook duidelijk dat hij zelf ook niet veel boeken van zijn vaders collega’s las. Toch diept die vader na zijn dood herinneringen op aan de dagen dat vader en zoon samen een boek zouden schrijven, drukt hij op de rouwkaart een foto af van zijn zoon vermomd als de schrijver Oscar Wilde, en vooral: zorgt hij er dus voor dat er nu een boek is dat ook Tonio heet. (Een paar keer verwijst hij naar een gedicht waarin de dichter zijn overleden zoon ‘mijn beste gedicht’ noemt.)

Het is daarmee een ongekend krachtig boek: een overwinning van de literatuur. En tegelijkertijd een totale nederlaag van de literatuur. En een manier waarop die twee elkaar versterken in een roman waarvan waarschijnlijk ieder woord waar is én fictie van de bovenste plank.

In 2024 lees ik 50 romans uit het eerste kwart van de eenentwintigste eeuw.
De volledige lijst staat hier. Volgende week: Esther Gerritsen, Dorst (2012)