Er zijn belangrijkere dingen in de wereld, maar toch nog even over het kommavonnis. Voor wie het niet heeft meegekregen: in een kort geding heeft de rechter vorige week bepaald dat De Telegraaf een mededeling moet plaatsen bij een column van Nausicaa Marbe vanwege een ongelukkig geformuleerde zin. Dat heet inmiddels het ‘kommavonnis’ omdat het gaat om de interpretatie van de komma in de volgende zin:
Zondag wordt er ook geschreeuwd op de Dam tijdens een ‘solidariteitsdemonstratie met Gaza’ georganiseerd door aan Hamas gelieerde organisaties, Milli Görus en de moskeekoepel FIO.
Volgens de moskeekoepel FIO noemt de columnist in deze zin hun organisatie (en Milli Görus) aan Hamas gelieerd. De Telegraaf is het daar niet mee eens, want als de columnist dat bedoelde, dan had ze een dubbele punt moeten gebruiken; dat zou een regel van de Nederlandse taal zijn.
Natuurlijk, als je de komma vervangt door een dubbele punt, dan is de interpretatie ondubbelzinnig; na de dubbele punt volgt dan een specificatie van die ‘aan Hamas gelieerde organisaties’. Maar het omgekeerde is zeker niet waar. Als je géén dubbele punt gebruikt, maar een komma, dan is dat nog steeds één van de mogelijke interpretaties, en zelfs een nogal voor de hand liggende.
Stel, ik ga naar die demonstratie met twee vrienden, Piet en Klaas. Met hoeveel mensen ga ik dan demonstreren?
Volgens De Telegraaf met vier. Nou is die interpretatie inderdaad niet uitgesloten maar je moet daar best veel achtergrondkennis voor hebben. Je moet al wéten dat Piet en Klaas geen vrienden van mij zijn om die interpretatie te krijgen. Meer voor de hand ligt toch dat Piet en Klaas vrienden van mij zijn en dat wij met z’n drieën gaan demonstreren. ‘Piet en Klaas’ noemen we hier een bijstelling en die wordt in het Nederlands aangegeven met een komma, niet met een dubbele punt.
Dat je in de zin van Nausicaa Marbe inderdaad ook een dubbele punt had kunnen gebruiken, is alleen maar omdat de bijstelling daar toevallig aan het eind van de zin staat. Ik neem althans aan dat De Telegraaf ook zou schrijven:
Ik ga met twee vrienden, Piet en Klaas, naar de demonstratie
En niet:
Ik ga met twee vrienden: Piet en Klaas, naar de demonstratie.
Kortom, de interpretatie van het FIO is niet zó vergezocht en als je niet veel weet over Hamas, Milli Görus en FIO, dan kun je het makkelijk zo begrijpen.
De komma geeft op zichzelf hier geen uitsluitsel over de bedoeling van de spreker. Je kunt wel wat doen om misverstanden te voorkomen. In het voorbeeld met Piet en Klaas is het bijvoorbeeld veel natuurlijker om te zeggen:
Ik ga naar die demonstratie met twee vrienden, en (met) Piet en Klaas
Het voorzetsel door herhalen en/of het woordje en toevoegen werkt in de zin van Marbe ook prima. Of iets subtieler: een extra komma toevoegen vóór en.
aan Hamas gelieerde organisaties, Milli Görus, en de moskeekoepel FIO.
Ook dan hou je alleen de interpretatie over die de columnist had bedoeld. Ja, de komma is een redelijk vaag leesteken en minder specifiek dan de dubbele punt, maar juist in dit soort gevallen kun je de komma gebruiken om misverstanden te voorkomen. Tenzij je vindt dat het ‘een regel van de Nederlandse taal’ is dat je geen komma voor en mag zetten. Ook niet waar.
Een discussie over de interpretatie van interpunctie ontbreekt in ons boek Maar zo bedoelde ik het niet! (Thomas Rap, 2024). Voor de liefhebbers: het is een duidelijk geval van de tweede verdedigingslinie, die altijd over interpretatiekwesties gaat.
Zo jammer dat er een rechter aan te pas moest komen. Hadden de partijen niet in goed overleg kunnen besluiten dat een nadere toelichting op zijn plaats was? Wilde de Telegraaf graag die dubbelzinnige formulering laten staan?
Ze gaan zelfs in hoger beroep.
https://www.villamedia.nl/artikel/de-telegraaf-gaat-in-hoger-beroep-tegen-uitspaak-over-column-nausicaa-marbe
Ik vind het een goed verhaal van Ronny Boogaart maar de vergelijkingen overtuigen me niet helemaal. Hoe dan ook: toen ik kennis nam van het incidentje en de zin las, is mij de gewraakte interpretatie niet opgevallen. Maar ik heb het dan ook politiek neutraal gelezen.
Dag Ronny,
Het voorbeeld dat je gebruikt, lijkt me niet toepasbaar.
Doordat je “twee” vrienden gebruikt, lijkt het op de namen erachter te duiden. Maar zou je “drie” vrienden gebruiken, is het evident dat de drie vrienden niet Piet en Klaas betreffen!
Eens dat mijn voorbeeld duidelijker is maar het gaat er alleen om te laten zien dat je in zo’n geval gewoon een komma gebruikt. Met drie vrienden en dan alleen Piet en Klaas denken mensen vermoedelijk eerst dat je er eentje vergeten bent 😉
Twee vriendinnen, Piet en Klaas.
Of: twee vrienden, Elly en Mia.
😉 Tuurlijk, maar het blijft een beetje een gekke formulering, en je moet dus nogal je best doen om de lezing te krijgen die volgens De Telegraaf de enig mogelijke lezing is. Ik zeg niet dat die lezing er niet is en bij de zin in De Telegraaf is die (om allerlei redenen) ook meer voor de hand liggend dan bij mijn voorbeelden, maar de betwiste lezing bestaat op z’n minst óók.
Dé methode om dit misverstand te voorkomen, is de niet-specifiek benoemde partijen achteraan in de opsomming te zetten. Dus: … Milli Görus, de moskeekoepel FIO en aan Hamas gelieerde organisaties. Dan verdwijnt elk interpretatieprobleem als sneeuw voor de zon.
Het lijkt mij ook dat de Teleraaf gelijk heeft. Stond er nu een bepaald lidwoord en met zonder komma, “georganiseerd door de aan Hamas gelieerde organisaties Milli Görus en de moskeekoepel FIO”, dan kan ik me een procesgang voorstellen, maar “georganiseerd door aan Hamas gelieerde organisaties, Milli Görus en de moskeekoepel FIO” lees ik ook automatisch als 3 onderdelen.
Zeker, er zijn nog andere factoren relevant en er zijn verschillende manieren om te desambiguëren maar het gaat erom dat de originele formulering dubbelzinnig is dus dat de niet-bedoelde interpretatie ook goed mogelijk is. In elk geval klopt het argument over de noodzakelijke dubbele punt niet, dat is mijn punt
Jep, en daar komt bij: dubbelzinnigheid bestraffen schept een gevaarlijk precedent. Iets dubbelzinnig formuleren is een van de prachtkenmerken van de taal, en ook een laatste bastion tegen tirannie.
Dubbelzinnigheid is een van de manieren om je uit te drukken. Kan precies zijn wat je bedoelt (met één zin meer betekenissen uitdrukken). In dit geval is de dubbelzinnigheid niet bedoeld, blijkt die dubbelzinnigheid kwetsend te zijn. Dan zou je excuses maken als het om gesproken taal gaat, en dan plaats je een rectificatie als het om een krantenartikel gaat. Je gaat er niet de rechterlijke macht mee belasten.
Het is inderdaad geen expliciet geval voor de rechter. Je moet in zo’n geval eigenlijk maar een neerlandicus toevoegen om de rechter bij te staan. Die kan dan meteen een oordeel vormen over de consequenties van de vele wat oudere termen die in het recht gebruikelijk zijn en nagaan hoe die nu in een moderne context van toepassing kunnen of zouden moeten zijn.
Typisch een Telegraaf zin. Er komt nog een factor bij en dat is dat voor en tegenstanders ieders zijn eigen meug uit kan poeren. En dat mag niet van de rechter.
Mee eens dat jouw interpretatie mogelijk is. Ook ik las de zin aanvankelijk onschuldig (wel interessant waarom juist de aan Hamas gelieerde organisaties niet genoemd worden). Maar de uitspraak van de rechter blijft dan vreemd – smaad moet toch ondubbelzinnig zijn?
Het is ook zeker geen smaad volgens de rechter, alleen “ongelukkig geformuleerd”, meer niet. Ze hoeven het dus ook niet te “rectificeren”, alleen duidelijk maken dat ze het zo niet bedoelden.
Is het een voorbeeld van framing?
Meestal suggereert die term opzet maar het effect is in elk geval vergelijkbaar. De columnist ontkent trouwens helemaal niet dat ze die twee organisaties met Hamas wil verbinden, want in de zin erna zegt ze simpelweg dat ze “heulen met Hamas” (ze ontkent alleen verantwoordelijkheid voor de stelling dat ze “gelieerd” zijn aan Hamas).
In het AD lees ik zojuist over het tv-programma Het Mooiste Meisje van de Klas: “In het programma ziet ze Manon, haar moeder, Justin en Juf Evelien weer”. Ik moest echt even teruglezen om te zien wie Manon dan was – haar moeder? Nee, “haar moeder” is hier géén bijstelling maar gewoon deel van de opsomming. Maar die lezing is grammaticaal/taalkundig gezien wel mogelijk (vervang “haar moeder” door “haar beste vriendin”) en je ziet hoeveel kennis van de context je nodig hebt om dit soort dingen goed te interpreteren. Overigens hóór je altijd het verschil tussen wel/geen bijstelling als iemand zo’n zin voorleest dus het zou een interessant experiment zijn om zulke zinnen, inclusief De Telegraaf-zin, door verschillende lezers hardop te laten voorlezen.
‘Haar moeder’ blijkt overigens de moeder van Manon te zijn, wat meteen verklaart dat die moeder pas als tweede, ná Manon, genoemd wordt. Ik vond het al zo gek dat ze haar eigen moeder pas in dat programma terug zou zien. Het is dus nóg ingewikkelder maar dat heeft met de verwijzing van ‘haar’ te maken (hier zou ‘diens’ mooi zijn).