Taal: brug of barrière? Een pleidooi voor gelijke onderwijskansen in het Koninkrijk (7)

‘Taal: Brug of barrière‘ is de titel van een boek van Juana Kibbelaar. Wij hebben toestemming van de auteur deze prikkelende tekst over onderwijstaal in de Benedenwindse eilanden als serie op Neerlandistiek te plaatsen. Het boek kan ook hier worden gedownload.

Een nieuwe richting voor ex-koloniën

Na de Tweede Wereldoorlog waren overal in de wereld processen gaande van dekolonisatie en meer autonomie voor (ex)koloniën. Het is in dat tijdsgewricht dat Unesco in 1953 een rapport uitbracht over onder meer het gebruik van minderheidstalen in het onderwijs van (ex)gekoloniseerde gebiedsdelen. Tot dan was in deze gebiedsdelen doorgaans de taal van het (voormalig) moederland leidend in het onderwijs, maar met dit rapport werd in delen van de niet-westerse wereld een nieuwe richting ingeslagen. In het rapport werd namelijk de stelling geponeerd dat het vanzelfsprekend was dat leerlingen het beste af zijn met onderwijs in hun moedertaal. Deze stelling is in 1976 herhaald in een rapport voor de (destijds nog) Nederlandse Antillen. In de loop der jaren zijn er legio agreements, declarations en statements on language policy verschenen van internationale organisaties als Unesco, Unicef, Wereldbank enz. die een lans breken voor moedertaalonderwijs.

Overeenstemmend met bovenstaande uitspraken heeft men zich de afgelopen zeventig jaar op alle zes eilanden van de (voormalige) Nederlandse Antillen ingespannen om moedertaalonderwijs voor elkaar te krijgen. Het tijdpad voor ontwikkeling en invoering loopt per eiland een beetje uiteen, maar de richting is hetzelfde.

Intuïtief zullen velen de idee dat leerlingen het beste in de moedertaal les krijgen omarmen. Het is immers logisch dat het makkelijker is een kind iets duidelijk te maken als het kind de taal waarin dat gebeurt goed begrijpt. Daar moet de discussie niet over gaan. De beginsituatie van leerlingen is een gegeven waar het onderwijs weinig invloed op heeft. En natuurlijk moet het onderwijs rekening houden met alles waarmee kinderen de school binnenkomen. Niet alleen qua taalvaardigheden, maar ook op andere terreinen. Met inachtneming van de beginsituatie, is het doel van onderwijsbeleid dat de gewenste eindtermen bereikt worden. Het kunnen uitvoeren van onderwijskerntaken en het kunnen bereiken van allerlei ontwikkelingsdoelen en eindtermen waar men in het onderwijs naar toe moet werken, is dan ook een cruciale factor voor op te stellen beleid.

Om kennis te verwerven, vaardigheden te ontwikkelen en eindtermen te bereiken, hebben sprekers van een kleinschalige taal geen ander alternatief dan al op jonge leeftijd schriftelijke bronnen te leren begrijpen in een grote taal. Deze leerlingen leren die andere taal niet vanzelf. Het is de taak van het onderwijs hen die te leren, zodanig dat zij dezelfde onderwijsdoelen kunnen behalen als hun leeftijdgenoten die een grote taal (als moedertaal of anderszins) beheersen. En juist daarin moet het uit te stippelen beleid voorzien. Is voornamelijk moedertaalonderwijs dan nog steeds het beste voor de leerlingen, wetende dat deze leerlingen een overstap naar een grote taal zullen moeten maken, omdat er in hun moedertaal nauwelijks lesmateriaal bestaat?

Kleinschaligheid ontbreekt ook internationaal

In het vorige artikel is beschreven dat cruciale vragen en aandachtspunten ontbreken in het onderwijsbeleid van de ABC-eilanden. Wie zich verdiept in de documentatie van gerenommeerde en gerespecteerde internationale organisaties als Unesco, Unicef, Wereldbank enz. ontdekt daar hetzelfde manco. Ook daar doet men alsof grote talen en kleinschalige talen dezelfde onderwijsmogelijkheden hebben. De focus ligt zodanig op de moedertaal dat men uit het oog verliest wat het grotere doel is van onderwijs en wat leren lezen voor een leerling moet opleveren. Eerder is de complexiteit van het leren lezen beschreven. Vanuit dat oogpunt klinkt het moedertaaladvies als: kennis uit kennisbronnen verwerven kun je het beste leren in een taal waarin op allerlei terreinen zeer weinig (kennis)bronnen voorhanden zijn.

In de internationale documentatie wordt nergens afdoende uitgewerkt wat onderwijskerntaken zijn, wat kwalitatief goed onderwijs moet inhouden, welke doelen daarbij gesteld moeten worden en welke elementen bepalend zijn om het beoogde niveau te kunnen behalen. Laat staan dat men oplossingen aandraagt om ervoor te zorgen dat ook het onderwijs aan sprekers van kleinschalige talen aan zijn kerntaken kan voldoen. Het heeft er alle schijn van dat men voor onderwijs in de niet-westerse wereld genoegen neemt met lagere kwaliteitsstandaarden dan in de westerse wereld.

Wat is de onderwijsambitie voor ex-koloniën?

Wetenschappelijk onderzoek in de westerse wereld wijst al decennialang uit dat veel lezen op allerlei terreinen grote invloed heeft, onder meer op het ontwikkelen van allerlei taal-, lees- en denkvaardigheden, op de mogelijkheid om kennis substantieel uit te breiden, op een kansrijke schoolloopbaan en op het verwerven van een goede maatschappelijke positie. Het rijke westen hoeft niet na te denken over beschikbaarheid van leesbronnen; die zijn er immers in overvloed. Onderzoek en debat gaan daar onder meer over de vele en uiteenlopende factoren die van invloed zijn op het creëren van vaardige lezers en benodigde aanpakken.

In de documentatie met betrekking tot ex-koloniën lijkt echter het debat over andere zaken te gaan. Veelal is niet duidelijk op te maken wat de vertrekpunten en ambities zijn. Niet duidelijk is of het gaat om het creëren van een goed opgeleide bevolking of dat het promoten en beschermen van minderheidstalen de insteek is. Minderheidstalen, zoals ook het Papiaments, zijn ons culturele werelderfgoed. Daarom moeten we als mensheid deze talen beschermen, promoten en voor uitsterven behoeden. Het onderwijsvraagstuk vraagt evenwel een andere analyse en aanpak. Beide vraagstukken zijn voor landen in ontwikkeling van groot belang, maar als zij met elkaar verward worden, belemmert dat een effectieve aanpak voor beide (!) vraagstukken.

De prangende vraag die boven het geheel blijft hangen is: wat is de onderwijsambitie voor landen die eeuwenlang gekoloniseerd zijn geweest? De achterstanden zijn veelal groot, maar wordt – op termijn – eenzelfde ontwikkelingsniveau als hun voormalige moederlanden nagestreefd? Want dan moeten sprekers van kleinschalige talen al op jonge leeftijd in ieder geval één van de grote talen op hoog niveau leren beheersen. Maar als landen in ontwikkeling daar niet naar streven, is het effect dat zij per definitie achterblijven bij hun voormalig moederland. Dat houdt oude (koloniale) machtsverhoudingen in stand. Uit de documentatie van instituten als Unesco, Unicef, Wereldbank enz. blijkt niet dat men zich bewust is van het effect van de schaalgrootte van talen op de ontwikkelingsmogelijkheden van leerlingen. En dit hiaat heeft grote invloed op de opzet van (wetenschappelijke) onderzoeken en opstelling van beleidsadviezen. Het onderwijsbeleid op de ABC-eilanden verwijst regelmatig naar wetenschappelijk onderzoek waarin bewezen zou zijn dat moedertaalonderwijs het beste is voor de leerlingen. Het volgende artikel laat zien dat dit wetenschappelijk onderzoek niet als bewijs kan dienen voor het huidige onderwijsbeleid.