Taalverandering Betrapt! Deel 11

Eric Hoekstra bespreekt zinnetjes met negatie overgeleverd uit verschillende periodes van het Oudsaksisch en het Oudfries. Vandaag deel 11: Oudsaksische Heliand

Het goede evangelie dat nergens zijn gelijke heeft

We staan even stil bij drie belangrijke teksten uit Oudgermaanse talen hier bekeken:

• Oudfries       Het Recht van de Skelta  12^e eeuw
• Oudengels   Beowulf                               7^e eeuw
• Gotisch         Bijbelvertaling                    4^e eeuw

Hier ontbreekt nog de Oudsaksische Heliand (9^e eeuw), een heroïsche hervertelling van het evangelie, met Jezus als een Oudgermaanse held die zijn apostelen als edelmannen aanvoert. Net als in de Beowulf is er sprake van een punt op het continuüm tussen heidendom en christendom. Maar ter zake: hoe zit het met negatie in het Oudsaksisch van de Heliand?  De Heliand bevestigt het beeld van negatie dat we van de Oudgermaanse talen hebben opgebouwd. De normale vorm van zinsnegatie is met behulp van een cliticnegatie ne of ni, die direct voor de persoonsvorm staat. Een voorbeeld is hieronder gegeven.

1)

godspell that guoda,	that ni haƀit	ênigan gigadon hwergin,
evangelie dat goede	dat NEG heeft	enige kameraad ergens

De negatie ni kennen we uit het Gotisch en uit de oudste Oudfriese teksten, maar vreemd genoeg ontbreekt het in het Oudengels. In het Gotisch is het alleen ni als zinsnegatie, in het Oudengels alleen ne. Het Oudfries vertoont net als het Oudsaksisch zowel ni als ne. Hieronder een voorbeeld met ne uit het Oudsaksisch.

2)

that gi	ne wileat	ôðrun	erlun	alâtan,
dat jullie	NEG willen	anderen	mannen	ontlaten

Maar ne wordt ook vaak gebruikt voor lijstnegatie in de Heliand, zoals in het volgende voorbeeld:

3)

hwand he	ni mag	thar	ne swart	ne hwît
want hij	NEG mag	daar	NEG zwart	NEG wit
ênig hâr	gewirkean,
enig haar	bewerken

De zinsnegatie is ni, terwijl de lijstnegatie ne is. Hoewel we ne dus ook als zinsnegatie vinden, vinden we geen ni als lijstnegatie, in mijn steekproef. Uitgebreide informatie over negatie in het Oudsaksisch is echter te vinden in het werk van Prof. Anne Breitbarth. Daar lezen we dat er een gat ligt in de overlevering van het Oudsaksisch tussen de 11^e en de 13^e eeuw.  Als er dan weer teksten komen, zit de taal in een laat stadium van dubbele negatie. Meer naar het noorden toe verliezen de Middelsaksische dialecten de dubbele negatie sneller dan in het zuiden. Dat sluit aan bij het beeld in Nederland, waar dubbele negatie zich veel langer handhaaft in het zuiden. Het sluit ook aan bij het beeld van het Oudfries, immers noordelijk gelegen. Daar gaat de dubbele negatie vrij snel verloren in de loop van de veertiende en vijftiende eeuw. Interessant is nu dat de oudste Oudfriese teksten gedateerd worden tussen de 11^e en de 13^e eeuw: precies de tijd waarin we geen gegevens voor het Oudsaksisch hebben. We kunnen Oudfries en Oudsaksisch elkaar laten aanvullen voor wat betreft de ontwikkeling van negatie. Dat is dialect-geografisch gezien gerechtvaardigd (en beter dan niets!). De twee oude talen liggen naast elkaar en lijken ook sterk op elkaar.

Toen ik mijn studie van het Oudfries begon, had ik verwacht ook in de syntaksis veel overeenkomst met het Oudengels aan te treffen. Dat blijkt echter veel minder het geval te zijn dan ik had gehoopt. Achteraf is dat ook logisch. Oudengels en Oudfries zijn door de zee en door een aantal eeuwen van elkaar gescheiden. Het verschil tussen beide talen is goed zichtbaar met betrekking tot bijvoorbeeld Verb-Second. Verb-Second is in het Oudengels (ook het late Oudengels) heel problematisch, er zijn allerlei uitzonderingen en de historisch taalkundigen zijn er nog steeds niet over uit hoe het nu precies zit. Het Oudfries en het Oudsaksisch zijn daarentegen tamelijk onverdachte Verb-Second talen. Mijn interpretatie is dan ook dat het Oudfries ooit veel op het Oudengels heeft geleken, zoals zichtbaar in sommige klankverandering en lexicon. In de daarop volgende eeuwen is het Oudfries echter naar het continentale Westgermaans toegegroeid, terwijl het Oudengels een sterke invloed van het Oudnoors heeft ondergaan.