Een rijk leven, wat betekent dat? Zoveel manieren om dat in te vullen: materieel, intellectueel, spiritueel, emotioneel. Voor ons eigen leven of voor dat van anderen, als we daar al iets over kunnen zeggen. Maar toch is je eigen leven het enige leven waarover je (iets van) controle hebt en waarvoor je de mogelijkheden hebt om het te ‘verrijken’. En dat is me aardig gelukt dankzij de inspirerende mensen die op mijn pad kwamen.

Mijn eigen leven dus waarin ik na allerei omwegen op mijn 42^e aan de studie Nederlandse Taal en Letterkunde begon op de VU. Ik kwam daar terecht in een vruchtbare bodem van bezielende docenten en gemotiveerde medestudenten. We vormden al snel een hechte groep en ik koos ervoor, zoals de meesten van ons, om in Letterkunde af te studeren. Vanaf dat moment werden we nog hechter en grepen we elke gelegenheid aan om met elkaar en de literatuur, buiten de gebaande paden te treden.

Onuitputtelijke bron

We gingen met Dick van Halsema naar het Kröller Müller Museum op de Hoge Veluwe en het Jachthuis Sint Hubertus en werden door hem vakkundig rondgeleid langs alle kunstschatten. We picknickten in de buitenlucht en droegen elkaar proza en poëzie voor.

Met Ad Zuiderent togen we naar Zeeland om de teksten over de watersnoodramp van 1 februari 1953, die we in eindeloze uren in het Stadsarchief verzameld hadden, te ondergaan en te voelen. Regels die me raken van Achterberg:

Beelden van Zadkine stonden moeders daar,
babies boven de springvloed uit te beuren.
Zonen zagen hun vaders medesleuren;
wat wordt een ouder in je handen zwaar.

Ton van Strien nam ons mee naar het Paleis op de Dam waar we het rijke 17e eeuwse leven ondergingen, door hem van betekenisvolle tekst en uitleg voorzien.

En met jou Johan, trokken we naar het Muiderslot waar we liederen en gedichten van P.C. Hooft vertolkten. Jij en Klarijn zongen en Emèl en ik begeleidden jullie op respectievelijk de dwarsfluit en viool. Hoe jullie mij zo ver hebben gekregen om dat ding na 20 jaar weer onder mijn kin te klemmen, is me nog altijd een raadsel, maar we inspireerden elkaar!

Het voordragen aan elkaar van geliefde prozateksten en gedichten zijn we al die studiejaren blijven doen, in het Vondelpark bij het standbeeld van Vondel, op het Westergasfabrieksterrein en ten slotte op verschillende duinlocaties. Die laatste bijeenkomsten zijn als de zogenaamde ‘duinpansessies’ een eigen leven gaan leiden tot vorig jaar zelfs! (alleen zitten we dan niet meer in ‘t zand maar in een restaurant).

Het vak, de literatuur was altijd onze gemeenschappelijke deler, een onuitputtelijke bron om elkaar en onszelf mee te verwonderen, te inspireren en het leven betekenis te geven.

Rijke ideeënwereld

Toen Dick van Halsema met ons Politicus zonder Partij van Menno ter Braak behandelde en we na het laatste college nog lang niet klaar waren voor ons gevoel, zijn we bij hem thuis verdergegaan, met af en toe een slokje uit de rijk gevulde wijnkelder. En ook bij ons op de boerderij in Steenwijk lazen we elkaar voor onder het genot van drank en spijzen, het vak leent zich hier tenslotte uitstekend voor.

Ik kon mijn geluk niet op, ik studeerde om docent Nederlands te worden maar dat dat op deze inspirerende manier kon en dat ik daarbij zoveel rijkdom aangereikt kreeg, was een cadeau.

De grootste ‘schat’ kreeg ik van jou Johan, jij liet me kennismaken met het gedachtegoed van Dirck Volkertsz. Coornhert en in het bijzonder de bloemlezing  Weet of rust. Wat een sterke woorden en wat zijn we daar op het ogenblik ver van afgedwaald.

Overrompeld was ik door zijn uitspraak: “Wat ik gaf is mij gebleven, wat ik vasthield heeft mij begeven”. Ik had zelfs de arrogantie om te denken, ‘hoe kan het dat deze man in de 16^e eeuw dit al wist, terwijl ik het zelf net pas ontdekt heb’!

Coornhert is een van onze origineelste denkers, hij weigerde denkbeelden op gezag te aanvaarden en trok alles in twijfel, dat maakte hem verdacht in de ogen van vertegenwoordigers van kerk en staat, maar hij verdedigde hiermee de vrije wil van de mens. Hij werd nooit persoonlijk, viel alleen maar iemands beweringen aan en leverde hiermee een grote bijdrage aan het ontstaan van de traditie van verdraagzaamheid in de Nederlandse samenleving. Hij gaf hiermee betekenis aan zijn leven en het is aan ons om deze rijke ideeënwereld, zeker nu hiervoor vandaag de dag steeds minder ruimte is, via ons vak en /of de andere mogelijkheden die we hebben, door te geven.

Eindeloos veel voorgelezen

Ik studeerde af bij jou Johan en ik had me geen betere scriptiebegeleider kunnen wensen. Ik onderzocht of er een koppeling te maken was tussen de ideeën van Coornhert zowel in zijn persoonlijke leven als in zijn arbeidzame literaire leven. En dat bleek zo te zijn.

Ik zwoegde op de vertaling van negen brieven uit het  Brieven-boeck tussen Coornhert en zijn goede vriend Dirck Jacobsz. Van Montfoort. Zonder de hulp van Johan was me dat niet gelukt en had ik het bijzondere werk van Coornhert nooit ontdekt. Ik probeer nog iedere dag iets van zijn verdraagzaamheid in mijn eigen leven toe te passen.

Na mijn afstuderen kon ik dan eindelijk voor de klas, een diepgekoesterde wens vanaf het moment dat mijn eigen leraar Nederlands op de middelbare school, De donkere kamer van Damokles integraal voorlas. ‘Dat wil ik later ook’ dacht ik toen, een vruchtbaar zaadje was geplant!

De hele Donkere kamer heb ik niet gedaan maar ik heb wel eindeloos veel voorgelezen en het mooiste compliment van leerlingen dat ik daarvoor kon krijgen, was de verzuchting: ‘mevrouw u vindt het zelf wel erg mooi he!’.

Dikke 10

In die negentien jaar voor de klas zijn er heel wat leerlingen voorbij gekomen en ik heb ze allemaal, met niet aflatende energie, geprobeerd te overtuigen van het belang van lezen, fictie en non-fictie. Met argumenten in debatten, in discussies met schrijvers die ik op school haalde en met schrijfworkshops gegeven door creatieve, enthousiaste kleinkunstenaars. Ik heb kortom, alles uit de kast gehaald om leerlingen over de ‘leesstreep’ te trekken omdat ik er ten diepste van overtuigd ben dat lezen je leven betekenis geeft, dat je ervan leert om je buiten je eigen veilige kring te begeven, kortom, dat het je een rijker mens maakt!

En dat ik nooit heb opgegeven komt mede door het feit dat ik zo geïnspireerd ben geraakt tijdens mijn studie, door alle docenten die allemaal even bevlogen waren en mij dit ‘geloof’ hebben meegegeven en in het bijzonder door jou Johan.

Tijdens het schrijven van mijn scriptie hadden we intensief contact en daar heb ik enorm van genoten en veel aan gehad. Je ging zo op in mijn onderwerp en droeg telkens zoveel nieuwe ideeën aan waarmee ik dan weer aan de slag ging, dat ik je zelfs noodgedwongen moest afremmen want ik was helemaal ‘op’! Ik piepte heel zachtjes, ‘een 6 is genoeg Johan’. Maar hoe trots was ik dat je me later nog een keer vertelde dat je mijn scriptie er nog wel eens bijpakte als je iets specifieks over het gedachtegoed van Coornhert wilde weten.

Die ‘drive’ van jou en je collega’s heeft mij tot een beter mens gemaakt en me vleugels gegeven zowel in mijn privéleven als in mijn eigen lespraktijk. Toen een leerling bij me kwam met de vraag of ze haar profielwerkstuk over literatuur bij mij kon doen, kon ik dat van harte bevestigen. We kwamen samen tot het onderwerp: Maatschappijkritiek in de literatuur door de eeuwen heen! Het was een fantastisch proces, ze ging aan de slag met De vos, Het Stokske van Van Oldenbarnevelt, Belle van Zuylen, Max Havelaar, Herman Heijermans, Menno ter Braak, Hermans en Pfeijffer. En ook ik was bijna niet te stoppen, net zoals jij bij mij Johan, totdat ze bij me kwam en zei: ‘mevrouw, ik kan niet meer’. Ze verdiende een dikke 10 en kreeg zelfs de Profielwerkstukprijs dat jaar.

Versoepelen

Inmiddels ben ik met pensioen en draag ik niet meer rechtstreeks bij aan het vak. Desondanks blijf ik benieuwd naar de ontwikkelingen: zal het vak Nederlands nog wel tot de basis blijven behoren op middelbare scholen, zullen er nog voldoende aspirant-Neerlandici zijn of zullen er meer universiteiten noodgedwongen tot sluiting over moeten gaan van de zelfstandige studierichting Nederlands, zoals de VU heeft moeten doen.

En wat te doen aan de ontlezing, het slechte spellingniveau en de ondermaatse argumentatieve vaardigheden, om maar een paar onderdelen van ons mooie vak te noemen. Misschien moeten we eens de bezem door het curriculum halen, de ‘verplichte boekenlijst’ minder verplicht maken, meer inspelen op de huidige digitale ontwikkelingen. Deze generatie is een ‘beeldgeneratie’ en dan komen wij aan met onze papieren boeken, het is een uitdaging om die beeldcultuur een plek te geven binnen ons vak.

Moeten we meer samenwerken met andere talen en of alfavakken? Mijn ervaring daarmee binnen secties op middelbare scholen is teleurstellend vanwege de werkdruk, maar dat zou toch geen belemmering meer mogen zijn.

Moeten we meer samenwerken met universiteiten zodat we van elkaar weten wat we doen en bijhouden of de verschillende disciplines aansluiten op elkaar? Hier op de VU wordt nu zelfs een opleiding Creatief Schrijven Nederlands aangeboden, dat sluit naadloos aan bij het enthousiasme van collega’s van mij die ervoor pleiten om de leerlingen zelf fictie te laten schrijven naast de verplichte zakelijke essay’s.

Of moeten we vasthouden aan de grondbeginselen van het vak Nederlands en de eisen die we stellen aan de verschillende vaardigheden, niet versoepelen?

Moeten we gewoon maar afwachten wat de politiek met ons vak gaat doen?

Rijkdom

Maar wat er ook gebeurt, laten we wel vertrouwen houden in de huidige generatie en de generaties daarna, dat ze het ‘goede’ zullen doen, ik denk dat dat mijn antwoord is op alle vragen. En volgens mij kunnen we daar zelfs een klein beetje invloed op uitoefenen, want onze kennis van en passie voor het vak kunnen we immers op allerlei manieren door blijven geven.

Laten we alle jonge mensen die op ons arbeidzame of gepensioneerde pad komen, blijven overtuigen van het feit dat ze zich vooral met elkaar, net zoals wij destijds, blijven verwonderen over de literatuur want dat geeft hun leven betekenis. Ik ben dankbaar dat mij die rijkdom hier op de VU is gegeven.

Dit is één van de acht lezingen op het symposium dat op 3 juli 2025 werd georganiseerd ter gelegenheid van het afscheid van Johan Koppenol als hoogleraar Oudere Nederlandse letterkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het thema van het symposium was: ‘Wat willen we nog weten in de historische neerlandistiek?’