Het zijn en blijven, wilde ik zeggen, de onverwachte, raar en bijzonder gezegde dingen die altijd het leukste zijn om te lezen, die het meeste doen en je het beste bijblijven. Daarom is het voor vertalers ook zo belangrijk om, als er bijzonder geformuleerde dingen in het origineel staan, die bijzondere formuleringen dan ook bijzonder in het Nederlands te herformuleren.

Tussen haakjes, ook de Engelsen hebben hun auntie Betties, verrassende omkeringen van woordvolgorde. In het liedje It is Better Farther On zingt de Carter Family, meermaals, want het is het refrein:

Farther on, still go farther
Count the milestones one by one
Jesus will forsake you never
It is better farther on

‘Jesus will forsake you never’ is heel mooi, en veel werkzamer en ontroerender dan ‘Jesus will never forsake you’, wat niet in het ritme past, maar als je dan per se wil, had je ook kunnen zingen, grammaticaal correct of in elk geval normaler, ‘Never Jesus will forsake you’ of nog normaler ‘Jesus never will forsake you’ – kleine moeite! (Voor het nauwelijks-rijm farther-never hoef je het niet te laten.) Maar juist dat ‘never’ dat erachteraan hangt en hinkt maakt de mededeling authentiek. Je gelooft het meteen, juist omdat het zo ongelukkig gezegd is. Misschien is het wel speciaal iets van het religieuze country-repertoire, dat immers door de heilige geest ingeblazen moet zijn en grammaticale foutloosheid aan zijn laars lapt, maar waar het gaat om het gelovige vuur dat eruit moet slaan.

Hoewel. Iets dergelijks, maar dan omgekeerd, vinden we ook al in de Hamlet. De woordvolgorde in het Shakespeareaanse Engeland was toen wel wat vrijer dan nu, maar dat wil niet zeggen dat je er geen geintjes mee kon uithalen, zeker niet als je Shakespeare heette. In 2000 waren Erik Bindervoet en ik voor ons eerste Joyce-congres in London (‘The Right To Write’) en op het social program stond een uitje naar het Globe. Erik en ik hadden het Deense stuk net vertaald voor Jan Ritsema die ’t Barre Land ermee de planken op stuurde, dus het kwam goed uit. De manier waarop Mark Rylance Hamlet speelde bracht een aantal onder de oppervlakte liggende grappen, dubbelzinnigheden en verholen bedoelingen aan het licht die we zelf niet gezien hadden (noch de papieren commentatoren) maar die we nog konden aanpassen in onze vertaling. Een daarvan betrof een auntie Betty.

Hamlet ontvangt de bezoekende toneelspelers hartelijk en vraagt aan het eind van het onderhoud of ze een regel of twaalf-zestien uit zijn eigen koker in kunnen lassen in het stuk dat ze voor het hof gaan spelen. Dat kan, waarna Hamlet de toneelspelers opdraagt Polonius te volgen, de vader van Ophelia en de prototypische alter Geck van het stuk, met de woorden, (II.2.545):

Very well. Follow that lord; and look you mock him not.

Rylance zei dit al weglopende naar rechts (voor het publiek, cour) en als: ‘and look you mock him’ – één-twee seconden pauze, waarna hij achterom kijkt en besluit met ‘not’. Daar zat de grap! Daar zat de frappe! (Altijd erg belangrijk op toneel.) De slang-woordenboekenmaker Eric Partridge zegt dat er zoveel grappen in Shakespeare zitten dat er nog steeds onontdekte zijn. Maar deze was mooi blootgelegd door Mark Rylance.

Het wilde zeggen dat we het niet moesten vertalen als ‘zorg dat je hem niet bespot’ of iets dergelijks, want dan mis je de grap. We hebben ervan gemaakt:

Heel goed. Volg dat heerschap, en bespot hem niet.

Zodat dat de barrelandse/ritsemase Hamlet de grap ook op het Nederlandse en Belgische toneel kon maken.

Dit stuk verscheen eerder op VandaagsVertaalProbleem.
Een doorlopend bijgewerkt register op alle VandaagsVertaalProblemen staat in blog 345.