Achter het achtervoegsel 56

Voor talloze wetenschappelijke projecten is crowdsourcing onontbeerlijk. Een onderzoeker heeft simpelweg te weinig tijd en geld tot zijn beschikking om alles zelf te doen. Vooral voor het verzamelen van data zijn subsidieverstrekkers niet zo snel bereid de beurs te trekken. Vrijwilligers zijn in dat verband onmisbaar.

De afleveringen die ik voor Achter het Achtervoegsel schrijf, zijn niet afhankelijk van geldschieters –het is een vrijetijdsproject uit liefde voor het suffix -ette – maar de crowd is wel heel belangrijk. Met enige regelmaat ontving ik via e-mail of sociale media berichten van lezers die mij wijzen op een -ette-woord waar hun oog op was gevallen. Soms ken ik het woord al, soms is het mij onbekend. Woorden uit beide categorieën kunnen de inspiratiebron zijn voor een nieuwe aflevering van deze rubriek.

meubelreiniger

Ditmaal is het de beurt aan de stomerette. Aanleiding was een bericht van een volger van de Facebookpagina van het Genootschap ter bevordering van het gebruik van het suffix -ette. In de Volkskrant van 3 juli 2025 had zij dat woord aangetroffen in een column van Thomas van Luijn, waarin hij zijn vergeefse poging beschrijft om zelf zijn vies geworden gestoffeerde eetstoelen te reinigen:

Ook had ik al eens een meubelreiniger gehuurd van mijn plaatselijke stomerette, waarmee ik per ongeluk een vermakelijke water-en-sopglijbaan had gecreëerd op de parketvloer, maar geen schone meubels had verkregen.

Behoort stomerette tot Van Luijns actieve woordenschat of meende de cabaretier een grappig bedoeld neologisme voor het gebruikelijkere stomerij te gebruiken? Hoe het ook zij, dat woord intrigeerde me en ik wilde er meer over te weten komen. Is het woord nog steeds in gebruik bijvoorbeeld? En sinds wanneer duikt het woord stomerette op in het Nederlands?

woordenboek en corpus

In het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is het woord stomerette in elk geval niet te vinden, noch als lemma noch als woord in een van de miljoenen citaten. Dit kan een aanwijzing dat het woord van betrekkelijk recente datum is. Voor de materiaalverzameling van het WNT zijn op een gegeven moment geen bronnen van na 1976 meer geraadpleegd, zodat het mogelijk was het woordenboek in 1998 te voltooien.  In de uitgebreide, betaalde online versie van de Grote Van Dale ontbreekt stomerette eveneens.

Maakt het woord wel deel uit van het levende taalgebruik? Om dat te onderzoeken staan ons andere en geschiktere middelen ter beschikking. Een onmisbaar hulpmiddel voor onderzoekers om de ontwikkeling van de Nederlandse woordenschat van de afgelopen 25 jaar te volgen is het Corpus Hedendaags Nederlands (CHN), dat inmiddels miljarden woorden telt en maandelijks een update krijgt. Een mooie, gebruiksvriendelijke en laagdrempeligere manier om zicht te krijgen op de frequentie van woorden uit dat corpus is Woordpeiler, net als het CHN beheerd en ontwikkeld door het Instituut voor de Nederlandse Taal. Met die applicatie kunnen woordtrends vanaf 2000 tot nu worden bestudeerd. (Probeer het zelf!)

stoomerette

Ondanks de overstelpende hoeveelheid documenten uit de periode 2000-2025 blijkt stomerette in het CHN geen enkele maal voor te komen. Dat het woord niet is aangetroffen, zou erop kunnen wijzen dat Van Luijn het woord als hippe benaming voor dit type winkel zelf heeft afgeleid heeft van stomerij, zoals ook de commerciële wasserette haar oorsprong vindt in de wasserij (zie Achter het Achtervoegsel 1). Een andere mogelijkheid is dat hij het woord kent van fysieke winkels waar particulieren hun stoomgoed naartoe kunnen brengen of meubelreinigers huren. Googelen op stomerette leert dat dergelijke winkels zich tegenwoordig vooral maar niet uitsluitend in het zuiden van Nederland te bevinden: Oss, Valkenswaard, Veldhoven, Vught én Bloemendaal. In het Noordbrabantse Son bevindt zich een Stoom-erette die zeer recent – op 10 juli 2025 –getroffen werd door een felle brand. Op een dubbele oo in de bedrijfsnaam rust kennelijk geen zegen, want een Stoomerette in Barendrecht werd twee jaar geleden failliet verklaard.

luxe uitstraling

Het woord stomerette is een van de woorden die de Nijmeegse hoogleraar Maarten van den Toorn – die het vuur voor –ette ontstak – besprak in het artikel ‘Formaties op -ette in het Nederlands’ (Nieuwe Taalgids 82, 1989). Hij noemt het als voorbeeld van afleiding met substitutie van de slotvocaal. Eenvoudig gezegd: de ij van stomerij is vervangen door –ette. Het achtervoegsel –ette in stomerette geeft hier aan dat er sprake is van een kleine stomerij, maar het suggereert ook dat er sprake is van een ‘snelle afhandeling’ (p. 200) en/of – zoals hij later in de Geschiedenis van de Nederlandse Taal schrijft – een  ‘luxe uitstraling’. Als bron voor dit woord geeft Van den Toorn het artikel ‘Etteritis’ van Robert-Henk Zuidinga uit de bundel Wat een taal. Het Heden (Amsterdam 1985, 89-92). Een eerdere versie ervan was twee jaar tevoren al afgedrukt in de Volkskrant van 19 november 1983.

In het tijdschrift Ons Erfdeel (41, 1998) geeft J.W. de Vries stomerette en klimsparen als voorbeelden van woorden die nog niet te vinden zijn in de twaalfde druk van de Grote Van Dale uit 1992. Het woord stomerette schaart hij onder de woorden die in de jaren negentig het levenslicht zagen. Dat die opmerking niet juist is, blijkt uit de voorgaande alinea. In de DBNL komen we zelfs al een citaat tegen uit 1980. Een vierdejaars werkgroep van het Instituut voor Vertaalkunde vertaalde het verhaal ‘Tachtigers’ van Anthony Paul en verwerkte daarin het woord stomerette (p. 118):

O hemel, wat ontzettend leuk nu toch weer. Ze passeerde de Wijnshop, zoals de kruidenier zichzelf had herdoopt, de Stomerette, Sear Electrotechniek, Caiman & Zn Delicatessen, Edwards Brood en Banket.

“Het scheelt U guldens”

Hebben we hiermee het oudste voorkomen van stomerette te pakken? Ontsproten aan het brein van creatieve vertalers? Nee, bij lange na niet, zo laat het onvolprezen Delpher zien. In de krantencollectie staan tientallen advertenties waarin het woord stomerette voorkomt. De primeur is te vinden in de Nieuwe Haarlemsche courant van 15 september 1965, bijna zestig jaar geleden dus. In een paginabrede advertentie laat het bedrijf Sassens aan de Zijlweg in Haarlem weten dat klanten vanaf dan niet alleen terecht kunnen in ‘onze beroemde SUPERWAS-zelfbedieningswasserij’  maar dat zij voortaan hun kostuums, rokken, japonnen, blouses en kinderkleding zelf kunnen stomen in ‘onze nieuwe STOMERETTE’ (“Het scheelt U guldens”).

Ook in andere grote steden in het westen van het land verschenen aan het eind van de jaren zestig stomerettes. Zo wordt in het Algemeen Dagblad van 27 oktober 1965 een net meisje van 15-18 jaar gevraagd voor een wasserette annex stomerette in de Pannekoekstraat en staat in de Waarheid van 16 november 1969 een advertentie van De Stomerette uit de 1^e Hugo de Grootstraat in Amsterdam. De daaropvolgende jaren zien we het woord stomerette nog geregeld opduiken in kranten, de laatste keer op 23 oktober 1982.

stomerettes in Zeeland

Een gelijksoortig beeld treffen we aan in de categorie Externe kranten die zijn opgenomen in Delpher. In het Zeeuwse Hulst – zo lezen we in de Stem van 5 september 1969 – was het burgemeester Molthoff in hoogsteigen persoon die de “stomerette” aan de Zoutestraat  opende. Dat de journalist hier koos voor aanhalingstekens wijst erop dat het woord niet bij iedereen genoegzaam bekend zal zijn geweest. Verwonderlijk is dat niet, want het ontstaan van deze winkels hangt samen met de in Italië en Amerika voor de detailhandel ontwikkelde reinigingsmachines met een capaciteit van enkele kilo’s stoomgoed. Zij zouden een omwenteling kunnen veroorzaken op het gebied van chemisch reinigen, volgens de krant:

In Nederland worden deze witte stomerijen gepresenteerd als stomerettes. Winkels met een minimum aan accommodatie en service die stomen tegen een derde tot een vierde van de prijs van gewone stomerijen.

Niet alleen de prijs was lager, de snelheid waarmee vuile kleding schoon en zonder vlekken mee naar huis kon worden genomen, was beduidend korter dan bij gewone stomerijen. In slechts 37 minuten was het klusje geklaard.  

Deze formule was dan ook een groot succes en nog geen twee maanden na de opening bericht de Stem dat ook in Axel, Oostburg en Terneuzen zulke zaken zullen verschijnen. Later krijgen ook Sas, Vlissingen en Zierikzee een eigen stomerette. De bloeiperiode van de stomerette ligt ook in Zeeland in de late jaren zestig en de jaren zeventig. Tot eind 1984 komen in de Krantenbank Zeeland (personeels)advertenties en nieuwjaarswensen van verschillende stomerettes voor.

ouderwets

Daarna haalt alleen stoomerette De Toren in Zierikzee nog – op 9 maart 1998 – het nieuws, omdat het na sluiting van een andere winkel de enig overgebleven nering aan de Lammermarkt is. Inmiddels heeft Stoomerette De Toren de deuren gesloten. Op Goede Vrijdag 2021 begaf de stoommachine van Karla Feleus het, waarna ze het moeilijke besluit moest nemen om na 42 jaar te stoppen: “Het is ouderwets geworden en een uitstervend beroep”. En dat geldt ook een beetje voor het woord stomerette.