Wat iedereen moet weten over taal (13)
Onlangs verschenen de resultaten van een onderzoek: wat vinden taalwetenschappers dat mensen moeten weten over taal? Dat resulteerde onder andere in een lijst van 25 vragen. Korte antwoorden op die vragen zet ik hier de komende weken op een rijtje.
Ik denk dat er weinig vragen in de lijst zijn waarop het antwoord onder taalwetenschappers zo eenduidig zal zijn: ja, gebarentalen zij, echte talen. Ze voldoen aan alle criteria die er zijn voor menselijke taal (vraag 5 en vraag 10), en ze kunnen alle functies vervullen die andere, gesproken talen vervullen (vraag 6).
In gebarentaal kun je over allerlei zaken spreken – ook over dingen die er niet zijn zoals je overleden oma, die er nooit zijn geweest, zoals de wereldvrede, of. die heel abstract zijn, zoals het onvolledigheidsbewijs van Gödel. Soms zullen gebaarders problemen hebben met het vinden van de juiste terminologie, maar dat geldt voor gesproken talen net zozeer. Gesprekken in gebarentaal zitten hetzelfde in elkaar als in gesproken taal – mensen vullen elkaar aan, gaan ervan uit dat ze dingen impliciet kunnen laten als de ander die ook weet, maken grappen en ruzie, en kunnen elkaars zinnen afmaken. Net als in gesproken taal kun je een laag onderscheiden van op zich betekenisloze elementen (handgebaren, gezichtsuitdrukkingen, bewegingen met de onderarm) die samen worden gevoegd tot betekenisvolle ‘woorden’ die vervolgens in zinnen kunnen worden georganiseerd. Ervaren gebruikers van gebarentaal gebruiken ook dezelfde delen van de hersenen bij het gebruik van hun taal als sprekers van gesproken taal.
Gebarentaal
Natuurlijk kun je taal zo definiëren dat het alleen gesproken taal betreft, maar met zo’n definitie creëer je dan een categorie in de werkelijkheid van iets (gebarentaal) wat aan alle karakteristieken van taal voldoet, behalve één. Daar schiet je niet veel mee op, en het is dan hoe dan ook zinnig om je als taalkundige met die eigenaardige categorie bezig te houden.
Gebarentalen worden gebruikt om elkaar te informeren, om gevoelens uit te drukken, om de ander tot bepaald gedrag te bewegen, om over gebarentaal te praten, om in te denken en te dromen, om verhalen in te vertellen en gedichten in te maken.
Er is weliswaar lange tijd gedacht dat gebarentalen geen volwaardige talen waren, maar die tijd ligt gelukkig alweer enkele decennia achter ons. Zowel taalwetenschappers als pedagogen aan doceninstituten (in ieder geval in de delen van de wereld waar ook Nederlands wordt gesproken) zien dat in. De implicatie ervan is niet alleen dat die gebarentalen inherente waarde hebben, maar ook dat het zinnig is om ze in te zetten bij het onderwijs aan Dove kinderen. Zoals alle kinderen hebben zij baat bij een sterke basis in een taal die voor hen dichtbij ligt, en komt dat uiteindelijk ook hun kennis van de (gesproken) taal van de omgeving ten goede. Het Nederlands wordt beter als in het onderwijs de gebarentaal op de juiste manier wordt ingezet.
Op afstand
De onstuitbare drang naar taal die ieder mensenkind kenmerkt, leidt tot gebarentaal als gesproken taal niet voorhanden is, meestal vanwege een gehoorbeperking. Het lijkt ook zo te zijn dat in gemeenschappen waarin een genetische afwijking ertoe leidt dat gesproken taal voor veel mensen ontoegankelijk is, ook horende mensen die taal gaan gebruiken. Een onder taalwetenschappers bekend voorbeeld van de drang is de Nicaraguaanse gebarentaal: toen in Nicaragua in de jaren zeventig voor het eerst speciale scholen voor dove kinderen werden ingericht – tot die tijd was er geen infrastructuur voor Doven in het land – ontwikkelden die kinderen binnen korte tijd onderling een rudimentaire gebarentaal, die zich inmiddels ontwikkeld lijkt te hebben tot een volwaardige taal.
Nu zijn er ook mensen die zowel auditief als visueel gehandicapt zijn. Ook zij blijken uiteindelijk taal te kunnen ontwikkelen: zogeheten vierhandengebarentaal, waarbij de twee deelnemers elkaars handen vasthouden en dan gebaren. De ‘luisteraar’ kan dan voelen wat de ander gebaart. De gebaren zijn voor zover ik kan nagaan vaak gebaseerd op een ‘gewone’ gebarentaal, maar waar die gebruik maakt van bijvoorbeeld gezichtsuitdrukkingen, is een en ander aangepast. Natuurlijk is communicatie in dit geval over het algemeen beperkt tot één-op-één-communicatie en dat beperkt de functie. Maar voor zover we kunnen nagaan zijn ook dit soort vierhandengebarentalen volwaardige talen. En als er ooit robots komen die deze taal beheersen, kun je er ook op afstand mee kunnen communiceren.
Voordelen
In oudere leerboeken over gebarentaal wordt een scherp onderscheid gemaakt tussen gebarentalen en de gebaren die mensen maken als terwijl ze in een gesproken taal aan het communiceren zijn. Van die laatste zijn er twee typen: sommige gebaren (de opgestoken duim) hebben een eigen, cultureel bepaalde, betekenis, de andere (je handen druk bewegen tijdens het praten) werden als ondersteunend gezien. Inmiddels is er een groeiende groep taalkundigen die denken dat je gesproken en geschreven taal niet zo moet afbakenen, en dat alle gebaren ook een talige functie hebben. Omgekeerd maken gebarentalen soms gebruik van ‘mouthing’: de mond van de spreker vormt een woord (soms ook met geluid erbij) dat een betekenis heeft.
Dit alles doet bij sommigen de vraag rijzen hoe het zit met de evolutie van taal. Er zijn deskundigen die denken dat gebarentaal misschien wel vooraf ging aan gesproken taal. Voor dat laatste heb je een heel precieze structuur van de spraakorganen nodig die andere mensapen niet hebben en homo sapiens oorspronkelijk ook niet: er zijn aanwijzingen dat die structuur zich deels ontwikkeld heeft. Maar dan moet de taal er dus eerst zijn geweest, en die kwam dan misschien naar buiten in de vorm van gebarentaal.
Gesproken taal heeft een aantal voordelen die er misschien voor hebben gezorgd dat dit dominant werd: vooral dat je het kunt gebruiken als je op grotere afstand van elkaar bent of met je rug naar elkaar toe staat. Het bereik van gesproken taal is daarmee groter. Waarom zijn er desalniettemin geen talen die gesproken en gebaarde elementen als het kan nog veel meer met elkaar mengen? Daarop heeft in ieder geval deze taalwetenschapper geen duidelijk antwoord.
Relevante lemma’s in de Taalcanon: Kun je alles zeggen in gebarentaal? van Beppie van den Bogaerde en Kan de taalwetenschap levens redden? van Anne Baker
Bijentaal is ook een taal
Toen de ‘bijentaal’ ontdekt werd, leverde dat niet alleen een Nobelprijs op, maar ook een felle discussie of dat nou wel een taal was. Over de ontdekking van die taal verwijs ik naar de magnetiserende lezing die Karl von Frisch heeft gehouden, toen hij in Stockholm zijn prijs in ontvangst nam. Het is het fraaiste voorbeeld van serendipiteit dat ik ken. Lui die gedrag onderzoeken, zijn meestal ook in staat hun eigen gedrag daarbij beeldig te beschrijven. Hij onderzocht of honingbijen kleuren kunnen onderscheiden, en deed toen zeer verrassende waarnemingen, die hij correct heeft geduid. Zijn aanvankelijk ongezochte vondst bleek een taal te zijn.
Hier dan de ‘zetel’ voor dat frisse betoog, dat druipt van de literaritieit, alsof het om honing gaa: https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/frisch-lecture.pdf
Prachtig werk van Von Frisch en latere onderzoekers, bijvoorbeeld Randolf Menzel et al. (2011). A common frame of reference for learned and communicated vectors in honeybee navigation. Current Biology 21, 645–650. https://doi.org/10.1016/j.cub.2011.02.039.. Hun onderzoek laat zien dat bijen communiceren en nadenken. want bijen kunnen een eerder genomen besluit corrigeren (onverrichter zake terugkeren naar hun korf, of toch nog even langs een andere voedselbron). Bijen beschikken echter slechts over aangeboren kennis en een aangeboren communicatiesysteem. Ze doorlopen geen leerfase en corrigeren niet eerder verworven kennis op basis van ervaring. Ze missen dus de creativiteit die de mens heeft meegekregen (waarschijnlijk via de taal). Kortom, hoe mooi een bij ook danst, zij kan haar soortgenoten niet vertellen over de dingen die buiten haar aangeboren denk- en communicatiedomein liggen.
(…) niet vertellen over de dingen die buiten haar aangeboren denk- en communicatiedomein liggen. Een bij weet niet dat hij een bij is, heeft in tegenstelling tot de mens maar één brein en denkt niet. Zelfs heeft hij géén weet dat hij communiceert. Een bij is een bij waar een wei bijhoort. Het zijn zijn neuronen die denken, puur biologisch. De menselijke uitleg is een knullige manier om de wereld van een bij te beschrijven.
Robert, zou het verschil echt in termen van binnen- en buitenbrein begrepen moeten worden? Of bedoel je daar eerder ‘emotioneel’ en ‘rationeel’ denken mee? De bij heeft dan alleen een rationeel brein, weet meer dan de mens van zonnestand en topografie, maar wordt daar niet blij of droevig van. Dat rationele brein van de bij is wel heel beperkt (en dus volledig aangeboren, als ik de literatuur geloven mag). Want dat is toch waar je op doelt? Ik begrijp dan ‘nadenken’ als ‘de mogelijkheid hebben om alternatieven te overwegen’, en daar heb je het vermogen voor nodig om minstens twee situaties met elkaar te vergelijken. Misschien is dat wat we bewustzijn noemen, namelijk het vermogen om verschillende situaties met elkaar te vergelijken (en dus de ene situatie die we de werkelijkheid noemen, om te zetten in verschillende ‘denkbare’ andere werkelijkheden). Het gedrag van de bij lijkt daarop: aanvankelijk stuurt het brein van de bij af op de bijenkorf, maar halverwege slaat ze af naar een eerdere voedselbron. En daarbij moet toch de afweging gemaakt worden dat het verstandiger is om nog wat voedsel meer naar de korf te nemen. De beperking ligt in het denkdomein. Het brein van de bij betreft topografie, zonnestand, geur en kleur, tijd, danspatronen en dergelijke. Heel veel, gegeven de omvang van het bijenbrein. Het lijkt erop dat daarbinnen gebeurt wat we ‘nadenken’ noemen. Misschien mag je zelfs zo ver gaan dat bijen over een bijenbewustzijn beschikken.
Mevrouw A. Neijt. Misschien wordt in deze informatie het een en ander duidelijk: https://tussenmens.jouwweb.nl