‘Here God, vergeef me van die kikker.’ 

Het lijkt erop dat ik een nieuwe leesobsessie heb. Misschien komt het doordat ik in september met een studie theologie ga beginnen of misschien is het gewoon mijn interesse voor het onderwerp ‘identiteiten’ en het zoeken naar wie je wilt zijn. Het begon met het lezen van De Biblebelt van Jonah Falke en daarna volgden verschillende romans over personages die opgroeiden in een (meestal streng) christelijk gezin en daar langzamerhand afstand van nemen soms met alle gevolgen van dien. Ik dacht lang dat ik weinig met dit onderwerp had, omdat ik niet warm werd van het populaire Dorsvloer vol confetti van Franca Treur. 

Feest van herkenning

De quote op de voorkant van Marcel van Roosmalen (‘Een verhaal waarvan vrij iedere bladzijde pakt, en ook nog eens in een sublieme stijl geschreven’) en de samenvatting op de achterkant (‘In Altijd zondag beschrijft oud-journalist Kees Versluis indringend hoe het is om op te groeien in een streng christelijk gezin in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Dat doet hij op een cynisch-ironische manier die het verhaal, ondanks de ernst, buitengewoon vermakelijk maakt.’) belooft veel. En ik kan dit onderschrijven. Voor iemand die in een vergelijkbare gezindte is opgegroeid, is het boek een ‘feest’ van herkenning qua woordkeuze: Belijdenisgeschriften, Dordtse Leerregels, Huub Oosterhuis als rooms dwaallicht, de catechisatie van de kerk waarbij de vraag en antwoorden uit het hoofd moeten worden geleerd en opgedreund. Voor een insider overbekend, maar buitenstaanders moeten deze begrippen wellicht googelen. 

Roze koek en cola

Voor lezers die geen kennis hebben van de gebruiken en de cultuur in christelijk-orthodoxe kringen kunnen veel passages daarom ook de wenkbrauwen doen fronsen; alsof ze in een ander universum spelen of op zijn minst in een vorige eeuw. Op zondag mag er door Kees (ik heb de ik-figuur gemakshalve Kees genoemd, naar de auteur) en zijn broertje niet worden gevoetbald, maar buitenspelen kan wel. Kees ontdekt al snel dat de woordkeuze cruciaal is. En schaatsen? Dat is een twijfelgeval. Het is immers een typische ‘protestantse’ sport (vanwege het nodige doorzettingsvermogen, de nuchterheid), maar zodra het er te luidruchtig aan toegaat en er ‘heidense’ kinderen op het ijs zijn, worden Kees en zijn broertje door hun moeder van het ijs gesommeerd. 

In het boek keren de roze koek (te zien op de voorpagina) en het glaasje cola die Kees en zijn broertje op zondagochtend na een kerkdienst van minstens twee uur krijgen als hoogtepunt en enige aangename moment van die dag, regelmatig terug. Het lijkt een onschuldig feitje uit het leven van een kind, maar het is veelzeggend over de impact die deze dag heeft en de lading die erop ligt. Als een kerkdienst vanwege het avondmaal flink uitloopt en hij met zijn moeder en broertje veel later dan op andere zondagen thuis komt, wordt hem de koek en de cola door de neus geboord. Zijn moeder begint gelijk de tafel te dekken voor de lunch (met klef brood en een beker melk), omdat ze om half drie weer in de auto moeten zitten op weg naar de tweede dienst van de zondag. Die mag niet overgeslagen worden. 

God en Oranje

Voor Kees is het vanzelfsprekend dat God, Nederland en Oranje bij elkaar horen. Voor mij erg herkenbaar hoe ook in mijn jeugd op school en in de kerk hier tegenaan werd gekeken. Zijn opa vertelt hoe Israël het uitverkoren volk van God was, maar dat Hij ten tijde van de Gouden Eeuw zijn exclusieve liefde aan Nederland heeft gegeven. De Vader des Vaderlands Willem van Oranje komt verdacht dicht in de buurt van de status van Jezus. Als Kees veertien jaar is, komt de serie Willem van Oranje, met in de hoofdrol Jeroen Krabbé, op tv. Zijn moeder zet daar gelijk haar vraagtekens bij. En inderdaad, zodra Willem buitenechtelijke vriendinnen krijgt en ‘hij een hand op een grote tiet van een van die vriendinnen legde, ging de beeldbuis meteen op zwart’. Zijn moeder vindt het schandalig hoe ze ‘zo’n man op zo’n leugenachtige manier kapotmaken’. Ik kan mij herinneren van vroeger dat er ook op zo’n manier met naakt beelden of grof taalgebruik werd omgegaan. 

Loyaliteit 

De jonge Kees heeft een invoelbaar ingewikkelde relatie met zijn vader. Er ontstaat een loyaliteitsconflict, omdat zijn vader de ‘vrijzinnige’ Dorpskerk bezoekt terwijl zijn moeder steeds strenger in de leer wordt. Regelmatig is hij getuige van hun ruzies en voelt zich verplicht te bemindelen of op zijn minst te vragen wat er speelt. Als Kees en zijn broertje zich overgeven aan nihilisme en niksnutten (ze luisteren op hun kamer vooral radioprogramma’s als Ronflonflon of De Dikvoormekaar Show) sleept hun vader zijn zoons mee naar zijn werk, dringt hij aan op het aansluiten bij een sportclub of probeert ze warm te laten lopen voor een studie bij de TU. Alle pogingen zijn vruchteloos. Maar soms is het samenzijn met zijn vader voor Kees een soort ‘op adem komen’, een veilige haven. Niet dat ze iets samen doen, maar voor Kees is het voldoende in zijn gezelschap te zijn, gewoon kijken hoe hij de esdoorn snoeit. 

Kikkertje

De voor mij mooiste passage gaat over Kees en zijn liefde voor de natuur. Het hoogtepunt van het boek, omdat het de kwetsbaarheid van een kind in een streng-christelijk milieu toont, is die over een kikkertje. Op een warme zondagmiddag ziet Kees een kikkertje over de tegels springen. Hij vangt hem en stopt hem in een emmertje. Op dat moment komt zijn moeder naar buiten (met drie zwarte bijbeltjes in de hand) om hem en zijn broertje mee te nemen naar een kerkdienst. Als ze ruim twee uur later thuis komen, ziet Kees onder het eten de emmer staan in de zon. Hij is het kikkertje helemaal vergeten! Het beestje ligt roerloos op de bodem en ‘het is alsof het zijn voorpootjes met zijn piepkleine vingertjes op zijn hoofd en ogen had gelegd om ze te beschermen tegen de zon’. Wanhopig probeert Kees met wat water het beestje in beweging te krijgen. De volgende ochtend rent hij gelijk naar buiten. Het kikkertje blijkt dood te zijn en er welt een groot gevoel van verdriet en schuld bij hem op. Snotterend zegt hij: ‘Het spijt me zo verschrikkelijk, kikkertje’. Tot zover lijkt het een begrijpelijke kinderlijke emotie, maar dan wordt het schrijnend. ’s Avonds vertelt hij aan zijn moeder hoe hij gezondigd heeft, maar zijn moeder doet dit zakelijk af. Het is ‘maar’ een kikker en maant hem in zijn avondgebed vergeving te vragen voor zijn echte zonden. Kees bidt echter op zijn knieën om vergiffenis voor wat hij het kikkertje heeft aangedaan. Als hij ’s nachts wakker wordt, ligt hij nog steeds geknield en begint weer te bidden: ‘God, mijn moeder heeft weleens gezegd dat er voor dieren geen ruimte is in de hemel. Maar wilt U alstublieft voor deze kikker een uitzondering maken? Mag ik hem levend terugzien als ik zelf gestorven ben? Als ik tenminste bij U in de hemel mag komen, dat kan natuurlijk alleen door uw genade […]’. Zijn moeder is woedend als ze hoort van het gebed van de kleine Kees. Ze bidt voor haar zoon en zijn slechte gebed. Het is alsof Kees vanaf dat moment niks meer te melden heeft aan God. Hij weet niet wat hij nog bij Hem kwijt kan. 

Rivierkreeft

Het boek eindigt met de dood van zijn moeder wat redelijk abrupt komt. Het hoofdstuk daarvoor is Kees nog student en wordt hij verlaten door zijn vriendin Rachel. Hun relatie loopt stuk door toedoen van zijn moeder die Rachel te pas en te onpas opbelt en stalkt en haar verwijt dat haar zoon van het rechte pad is geraakt. In het laatste hoofdstuk blijkt dat Kees ergens in de tussenliggende jaren is geëmigreerd en zijn moeder drieëndertig jaar niet heeft gezien. Dit vond ik het enige minpuntje van het boek. Ik had best willen weten hoe hij die jaren had doorgebracht. Na de sobere uitvaart staat hij oog in oog met een rivierkreeft die over de weg trippelt. Ook dan komt het kikkertje weer ter sprake. Kees maakt een kommetje met zijn handen en zegt: ‘Kom maar, kikkertje, stap er maar in, dan neem ik je mee naar mijn nieuwe land.’ De kreeft is dat niet van plan en grijpt Kees met zijn scharen. Hij weet zich los te wrikken en trapt het beest dood met de woorden: ‘Je had met me mee genomen, maar jij wilde niet. De kikker had het wel geweten […] Nu sterf je naar mijn moeder. Voor haar is er een hemel of een hel. Maar voor jou niet. Wees daar maar blij mee.’ Kees lijkt met de dood van de kikker, de kreeft en zijn moeder ook God definitief dood te hebben verklaard.

Altijd zondag, Kees Versluis. Meulenhoff