Bespreking van De Romanzieke Juffer (1685) van Pieter Bernagie door Theatergroep De Kale

In het kader van een samenwerking met onderzoekers van een drietal Belgische universiteiten voert Theatergroep De Kale momenteel de klucht De Romanzieke Juffer (1685) op van Pieter Bernagie. In De Romanzieke Juffer is een jonge vrouw in de ban geraakt van romannetjes en weigert zij om te trouwen. Ze drijft haar vader en haar minnaar bijna tot waanzin met haar geïdealiseerde blik op de liefde, het huwelijk en het mannelijk geslacht.

De klucht lijkt op het eerste gezicht een literair niemendalletje. Een klucht immers, en dan ook nog eens van de eerder wat moraliserende soort uit de late zeventiende eeuw.  Wie zou er naar zo’n voorstelling gaan kijken? Wel, honderden mensen kochten een kaartje en zorgden al bij de première op 12 november voor een vrijwel volle zaal in de Minardschouwburg te Gent. Ook de theaterzaal van De Balie in Amsterdam is al uitverkocht voor twee voorstellingen later deze maand. Wie nog wil komen kijken moet daarom snel zijn om een kaartje bemachtigen voor de laatste voorstelling in Brussel op 3 december.

Kleine romans

Wat maakt deze voorstellig van De Kale zo aantrekkelijk? Dat is allereerst het spelplezier dat werkelijk van de bühne afspat van zodra de acteurs die betreden. Bovendien heeft De Kale veel aandacht voor de (historische) tekst, evenals voor de nog altijd zeer actuele inhoud en de ambiguïteit van sommige personages die in de enscenering met name zeer goed uit de verf komt. De theatergroep heeft in de loop van de jaren op basis van hun kwalitatief hoogstaande producties een trouw publiek aan zich gebonden, wat natuurlijk ook helpt bij het vullen van de theaterzalen.

Evenals in ensceneringen van Bredero’s kluchten, waarmee De Kale tot op heden furore maakt, geven zij in de opvoering van De Romanzieke Juffer de nodige diepgang aan op het oog eerder oppervlakkige personages. Wanneer het hoofdpersonage Izabelle in De Romanzieke Juffer uitweidt over haar verlangens om te leven in de wereld van haar boeken zijn we in de vertolking van haar rol door Marieke de Kruijf geneigd om de nodige sympathie voor haar te voelen. Zijn we niet allemaal eens teleurgesteld door de idealen van romantische liefde? En voor de lezers onder ons: zijn we niet allemaal eens zodanig diep in een boek verdwenen dat we de realiteit zijn vergeten?

Izabelle gaat nog een stapje verder. Ze is ervan overtuigd dat de wereld in haar romans echt bestaat. De klucht verwijst naar in die tijd populaire romans en romanpersonages, zoals naar twee romans van de Franse auteur La Calprenède en naar werken van Madeleine De Scudéry, die de sleutelroman heeft uitgevonden. Ibrahim of de Ilustreuze Bassa is een van de romans van De Scudéry waar Izabelle in het spel over spreekt. Hoewel de andere personages nogal laatdunkend doen over die romannetjes zijn het geen kleine romans die Izabelle leest. Artamène telt 2,1 miljoen woorden, waarmee het nog steeds één van de langste romans is, ook in onze tijd.

Populair onderwerp

De Romanzieke Juffer werd voor het eerst opgevoerd in een tijd waarin deze Franstalige romans in een Nederlandse vertaling massaal op de markt verschenen. De klucht waarschuwt voor de verleiding die de romans kunnen bieden. Zo zouden ze de fantasie van de lezer op hol doen slaan. In het vroegmoderne mensbeeld zouden vrouwen slechter bestand zijn tegen zulke verleidingen. Voornamelijk vrouwen consumeerden deze romans, die in laag aanzien stonden. Dat Izabelle een vrouw is, is dus geen toeval. Het werk lijkt vooral het vrouwelijke publiek te waarschuwen voor de fantasiewereld die de Franstalige romans jonge vrouwen voor ogen houden.

Op meerdere manieren is De Romanzieke Juffer een strijd tussen een jongere generatie, die vrij wil zijn in de liefde, en een oudere generatie, die zeggenschap wil hebben over de partnerkeuze van hun kinderen uit financiële overwegingen. In hoeverre de ouders zeggenschap hebben over de partnerkeuze van hun kinderen is niet alleen een conflict dat bestaat binnen de wereld van het toneelstuk. In de Nederlandse Republiek was het een populair onderwerp van discussie in welke mate ouders betrokken mochten zijn bij de partnerkeuze van hun kind. Niet voor niets keert dat onderwerp niet alleen terug in De Romanzieke Juffer maar in talloze komedies en kluchten uit de zeventiende en achttiende eeuw.

Touwtjes in handen

Het generatieconflict komt in het stuk voornamelijk naar voren in de confrontatie tussen Izabelle en haar vader Eduard. Die laatste vindt het erg jammer dat de jeugd geen stichtelijke lectuur meer leest en de historieboekjes achter zich heeft gelaten. Naast Franse romannetjes zou de jeugd ook schelmenromans en romans over het avontuurlijke studentenleven consumeren. Wat Izabelle erg aanspreekt, is de vrijheid die haar romanpersonages hebben. In de Franse romans en in de schelmenromans reizen personages veel en kunnen zij zich snel en zonder problemen door de hele wereld verplaatsen. Vermommingen helpen daar vaak bij, zoals in het geval van vrouwelijke personages die zich als mannen verkleden. Die vrijheid om zich (zoals een man) vrij te verplaatsen ontbeert Izabelle, maar ze verlangt er wel naar. In de openingsscène, een vindingrijke toevoeging van de theatergroep, verkleedt Izabelle zich daarom als één van haar heldinnen, de Amazonekoningin Thalestris, mét pantalon (broek).

Vader Eduard (Vastert van Aerdenne) en de door hem uitverkoren huwelijkspartner voor Izabelle, Valerius (Tim Teunissen), praten uitgebreid in op Izabelle om haar van haar romanverslaving af te helpen. Hun paternalisme en vroegmoderne vorm van mansplaining wordt door de acteurs op zo’n manier gebracht dat de ‘goedbedoelde’ adviezen van de heren van Izabelle lijken af te glijden. Om er maar vanaf te zijn geeft ze uiteindelijk haar fiat en kiest ze voor Valerius, maar haar nadrukkelijke knipoog naar het publiek op het einde van de voorstelling maakt duidelijk dat zij hier als eigenzinnige en slimme jonge vrouw eigenlijk de touwtjes in handen heeft. Dit soort zeer geslaagde ingrepen mogen ook zeker op het conto Victor van Swaay als regisseur geschreven worden.

Contrast

Het uitstekende spel van Van Aerdenne en Teunissen maakt van de twee mannelijke hoofdpersonages van de klucht wat instabiele types die weinig controle hebben over een omgeving die wordt gedomineerd door een oplichter en de drie vrouwen in het spel, met name Izabelle en haar ‘oude min’ Magdaleen. Dat gebrek aan controle wordt door de twee auteurs op een heel overtuigende wijze via wat nerveuze mimiek en bewegingen uitgebeeld, aangevuld met geïmproviseerde uitroepen die de wanhoop en nervositeit van beide personages verder verduidelijken. Zij voelen zich als het ware in het nauw gedreven door al te fantasierijke vrouwen die denken dat zij ‘Koninginnen over de mans’ kunnen zijn (Bernagie 1685: 16, r. 137). De in het script eerder stabiele indruk van vader Eduard, die op het einde immers orde op zaken stelt en zijn dochter van de ‘romanzucht’ lijkt af te helpen, komt zo in de regie van Van Swaay onder druk te staan.

De uitdieping van personages gebeurt ook op het vlak van de voor de klucht vaak cruciale ‘nevenpersonages’, in dit stuk de geslepen boekverkoper Jan, de ‘snorker’ (opschepper) Hans (een Duitse immigrant en miles gloriosus, een militaire held die helemaal geen held blijkt te zijn) en Tryntje (de meid). Deze typetjes komen op zo’n overtuigende manier tot leven dat aan de hilariteit van de komische situaties die zij veroorzaken niet te ontkomen valt. De lachspieren worden in deze enscenering alleszins voldoende getraind. Het plat Amsterdam helpt daarbij, evenals het onverstaanbare Duitse gebrabbel van Hans, maar ook het vermogen tot improvisatie van de fantastische acteurs die ze vertolken (Stijn Westenend en Sjoera Retèl), wat het komisch effect natuurlijk verder versterkt. De openhartige Tryntje transformeert zo langzaam maar zeker tot de publiekslieveling van het stuk, zeker in het contrast met de eerder wat stijve en hautaine ‘Norin’ Magdaleen (de voedster van Noorse afkomst), die overigens ook voortreffelijk gespeeld wordt door Celia van den Boogert.

Huiselijke dialoog

De theatergroep koos uit een repertoire van honderden komedies voor De Romanzieke Juffer aangezien de thematiek van het stuk nauw verbonden is met de macht van de verbeelding als drijfveer van consumptie. Dit thema staat centraal in het onderzoeksproject Vensters van Verlangen (FWO-Vlaanderen, UGent & ULB) waarin de heropvoering van het stuk kadert. Romans moeten in de 17^de eeuw (evenals de kluchten en komedies van die tijd) een enorme impact op de verbeelding hebben gehad. Door het toegenomen aantal drukkers en de opkomst van staande theaters ontstond er een groter en meer divers aanbod op de literaire markt en op de theatermarkt. Binnen het project proberen we beter te begrijpen waarom de smaak van consumenten veranderde, en hoe de door het theater aan verbeelde en voortgestuwde verbeeldingskracht van mensen met consumptie verband hield.

De Romanzieke Juffer reflecteert op de kracht van de verbeelding van literatuur door die als cultureel en sociaal probleem voor te stellen. De kritiek op de fictionele  werelden die moderne media oproepen klinkt in een toneelstuk van 1685 opvallend actueel. De bezorgde woorden van Eduard ten aanzien van Izabelles ‘Romanziekte’ zouden zo uit een huiselijke dialoog anno 2025 over de impact van Netflix en Tiktokfilmpjes geplukt kunnen zijn:

Als een meisje van vyftien, zestien jaar, op haar zwakste zynde dit leest, beeld die haar voort niet in, / Dat alles waar is? daar ziet ze, door de min / Een herderin, of boerinne dochter, om haar schoonheid, ten troon verheeven; / Zy maakt voort hoop, dat zy ook noch eens in dien staat zal leeven. (Bernagie 1685: 16, r. 132-135).

De enscenering van De Kale helpt ons daarom niet alleen te focussen op historische fenomenen, maar stelt ons ook in staat om kritisch te reflecteren op onze huidige consumptiegewoontes, onze eventuele verslaving aan fictie en de kennelijke tijdloosheid van zowel die verslaving als de kritiek erop.

Bibliografie

Bernagie 1685 – Pieter Bernagie: De romanzieke juffer. Amsterdam, 1685 (editie G.C. van Uitert en A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden, via Ceneton).

De voorstelling is een samenwerking tussen de Vakgroep letterkunde van de UGent en de Alliantie-onderzoeksgroep THALIA (UGent – Vrije Universiteit Brussel). Ze wordt mogelijk gemaakt met financiering van het Bijzonder Onderzoeksfonds van de UGent en van FWO-Vlaanderen.​ De regie is in handen van Victor van Swaay​. Kaartjes voor de voorstelling in Brussel op 3 december zijn te verkrijgen via: https://www.your-tickets.be/events/deromanziekejuffer De tekst van De Romanzieke Juffer kan integraal worden gelezen via de onvolprezen website Ceneton van de Universiteit Leiden.