250 jaar Papiamentstalige teksten

Dat mag ook in Nederland gevierd worden

In 1775 werd een Papiamentstalige liefdesbrief geschreven waarvan maar weinigen zich toen zullen hebben kunnen voorstellen dat die twee-en-een-halve eeuw later nog steeds relevant zou zijn. Toch markeert die tekst het oudst bekende geschreven document in het Papiaments dat ons is overgeleverd, en daarmee het begin van een ononderbroken, en nog altijd groeiende, geschreven traditie. In 2025 bestaat die traditie 250 jaar. Dat jubileum verdient meer aandacht dan het nu krijgt. Het is immers een mijlpaal in de culturele en sociale geschiedenis van de ABC-eilanden en hun bredere diaspora.

Het Papiaments geniet tegenwoordig een mate van prestige waar veel creooltalen slechts van kunnen dromen. Het is bovenal de taal van het dagelijks leven op de ABC-eilanden, maar wordt ook gebruikt in het onderwijs, media, literatuur en publiek debat. In tegenstelling tot veel andere creooltalen is het Papiaments niet gemarginaliseerd noch met uitsterven bedreigd. Integendeel, het bloeit als een krachtig symbool van cultuur en identiteit op alle drie de eilanden, en de uitstraling van de taal is zowel lokaal als internationaal groot. Juist daarom is het gemakkelijk om de strijd te vergeten die aan deze opmerkelijke ontwikkeling ten grondslag ligt. Zo’n succesvolle verbreiding van een taal – laat staan een creooltaal – is alles behalve vanzelfsprekend. Het is het resultaat van strijd, veerkracht en doorzettingsvermogen. Het 250-jarige jubileum is een belangrijke herinnering aan het feit dat creooltalen kwetsbaar zijn, en dat prestige, eenmaal verworven, actief onderhouden moet worden.

Hopi bon!

Het jubileum stond centraal in de bijeenkomst “250 aña di Papiamento skirbi” (‘250 jaar geschreven Papiaments’) die op 26 november jongstleden plaatsvond in de Nationale Bibliotheek in Oranjestad (Aruba), georganiseerd door de Fundacion Lanta Papiamento. Een hoogtepunt was de lezing van taalonderzoeker en Papiaments-specialist Ramon Todd Dandaré, die met zijn presentatie “Den kibra di marduga ~ Aurora di un lenga crioyo: Papiamento” (vrij te vertalen als ‘De dageraad breekt aan ~ De opkomst van een creooltaal: het Papiaments’) de vroege achttiende- en negentiende-eeuwse geschreven teksten van het Papiaments op een rijtje zette.

Maar in Nederland is er aan het jubileum nog niet veel aandacht besteed. Dat zou eigenlijk gepast zijn, niet alleen vanwege het koloniale verleden, maar ook gezien de omvangrijke gemeenschap van Papiamentstaligen in Nederland, voor wie de taal zowel een emotionele band met de eilanden vormt als ook een marker van identiteit binnen de meertalige Nederlandse samenleving. Daar komt bij dat het Papiaments ook vanuit taalkundig perspectief een bijzondere band met Nederland heeft. Veel alledaagse uitdrukkingen in het Papiaments getuigen hiervan, zoals hopi bon! ‘geweldig, heel goed!’ en masha danki! ‘hartelijk bedankt!’ (waarbij hopi en danki uiteraard op hoop en dank teruggaan, terwijl bon en masha teruggaan op het Portugese bom en het Spaanse demasiado ‘te veel’). Ook de populaire aanspreekvorm sua (bijv. ki tin, sua? ‘hoe gaat het, man?’) is uiteindelijk terug te voeren op het Nederlandse woord zwager. Deze woorden zijn slechts het topje van de spreekwoordelijke ijsberg: pak ‘m beet 30% van de Papiamentse woordenschat is van Nederlandse afkomst. Er is geen andere taal ter wereld die zoveel woorden uit het Nederlands overgenomen heeft! Het jubileum is dus in zekere zin ook een Nederlandse taalkundige aangelegenheid. (Over de Nederlandse invloed op het Papiaments, zie Jacobs & Muysken 2019 en de referenties daarin.)

Blijvende verantwoordelijkheid

Bovenal getuigt de lange geschreven geschiedenis van het Papiaments van de creativiteit, volharding en culturele standvastigheid van de mensen die de taal hebben voortgebracht. Het Papiaments ontstond onder omstandigheden van diepe ongelijkheid, geweld en systematische onderdrukking, in een sterk gelaagde koloniale samenleving getekend door de ervaringen van de slavernij. Het vieren van 250 jaar aan Papiamentstalige teksten gaat dus niet alleen over het vieren van de taal, maar ook over het erkennen van de historische ervaringen en menselijke handelingskracht die erin schuil gaan.

Aan de hand van de oudste bewaard gebleven documenten liet Todd Dandaré zien dat het Papiaments al in een zeer vroeg stadium voor uiteenlopende sociale doeleinden werd gebruikt. Behalve de reeds genoemde liefdesbrief uit 1775, analyseerde hij een Papiamentse brief uit 1803 waarin een groep ingezetenen een formele klacht indiende. Het toont aan dat het Papiaments toen al fungeerde als taal van administratieve interactie. Meerdere in het Papiaments vertaalde catechismen uit de negentiende eeuw onderstrepen bovendien de rol die de taal in het geestelijk-religieuze leven van de gemeenschap speelde en speelt. Todd Dandaré noemde ook nog de recente ontdekking door Marijke van der Wal (emeritus hoogleraar Geschiedenis van het Nederlands, Universiteit Leiden) van een nieuw Papiaments briefje uit 1783, geschreven door iemand van Nederlandse afkomst (zie Jacobs & Van der Wal 2015). Samen laten deze teksten zien dat het Papiaments zich vanaf het begin heeft ontwikkeld als een volwaardige taal in alle domeinen van het dagelijks leven en alle lagen van de samenleving.

Samengevat mag het bestaan van 250 jaar Papiamentstalige teksten best gevierd worden, enerzijds als erkenning van een uitzonderlijke geschreven traditie, anderzijds als herinnering aan de blijvende verantwoordelijkheid die niet alleen op de eilanden, maar zeker ook in Nederland rust om deze bijzondere taal en haar sprekers te ondersteunen.

Bibliografie

Jacobs, Bart, and Marijke J. van der Wal (2015): “The discovery, nature, and implications of a Papiamentu text fragment from 1783.” Journal of Pidgin and Creole Languages 30.1: 44-62.

Jacobs, Bart & Pieter Muysken (2019): “Heritage Languages in a Post-colonial Setting: Focus on Papiamentu.” In: Suzanne Aalberse, Ad Backus & Pieter Muysken (eds.): Heritage Languages: A Language Contact Approach. Amsterdam: Benjamins, pp. 204-223.