Conversatie met Alfred Schaffer

Hedendaagse Afrikaanse dichters in Zuid-Afrika verhouden zich in hun werk tot de lyriek en de literaire erfenis van Breyten Breytenbach (1939-2024). Het oeuvre dat de schrijver nalaat, is even omvangrijk als indrukwekkend. Door academici, journalisten en schrijvers is de bard herhaaldelijk, als een zich verspreidende ruis, als iconisch figuur neergezet, een dichter die de voorbije decennia de grenzen van het Afrikaans heeft opengebroken en de Afrikaanse poëzie naar ongekende einders bracht. Naast een eigenzinnig literair idioom, doorspekt met neologismen (“breytenbachismen”) en een idiosyncratische beeldspraak, is er de intellectuele nalatenschap. Het publieke optreden is bepaald door lyrisch en essayistisch werk dat in een periode van zestig jaar, sinds het debuut als Sestiger, vele lezers weet te begeesteren, uit te dagen en verrassende inzichten brengt. Ook jongere collega-dichters voelen zich aangesproken, anderen waren genoodzaakt een bloomiaanse vadermoord te plegen om een eigen stem te kunnen ontwikkelen.

Het dichtwerk heeft tal van schrijvers in het Afrikaans beïnvloed. Literaire invloed is als concept diffuus en doelt op een mate van schatplichtigheid of inspiratie die niet kwantificeerbaar is of met empirische precisie kan worden geattesteerd. Schrijvers verwijzen in parateksten naar de lyriek van Breytenbach of ze refereren er in interteksten of interviews (epiteksten) aan. In gesprekken noemen sommigen zich schatplichtig, of verzwijgen doelbewust een breytenbachiaans referentiekader of verwijzingssysteem. Er kan natuurlijk ook sprake zijn van gewoonweg respect en admiratie zonder dat in de strikte zin sprake is van een markante invloed of esthetische verwantschap. Naar aanleiding van het overlijden vorig jaar hebben auteurs in een plejade van necrologieën hun waardering en bewondering uitgesproken voor deze dichter die diepe sporen heeft getrokken in het Afrikaanse literatuurlandschap. In dat spectrum van sporen hebben jongere schrijvers hun weg gezocht en gevonden en zij stippelen een eigen literair traject uit. Op een of andere manier zijn dichters aangeraakt door het werk en het aura van de meester, ook al staan ze niet in dezelfde literaire traditie.

Prismatische blik

Op 27 september 2025 is in Kaapstad de eerste Breyten Breytenbach Poëzieprijs uitgereikt. De bundel Ek en jy bestaan nie van Danie Marais is de eer te beurt gevallen. Doelstelling van het initiatief, zo luidt de persverklaring van Media24-Rapport-kykNET is het Afrikaans te bevorderen door telkenjare een oorspronkelijk in het Afrikaans geschreven dichtbundel te bekronen. De gelauwerde schrijver hoeft vanzelfsprekend niet, zo is meegedeeld in een mededeling van de organiserende instantie, in de poëticale lijn van Breytenbach te staan of een esthetica te omarmen die de auteur verbindt met Breytenbach.

Voor deze reeks met gesprekken zijn in totaal dertig Zuid-Afrikaanse dichters gecontacteerd, en een Nederlandse schrijver die al geruime tijd in Zuid-Afrika woont en werkt: Alfred Schaffer. Zij ervaren de poëzie van Breytenbach, of facetten daarvan, als inspirerend of grensverleggend. De opzet van de gedachtewisseling is de “legacy” van Breytenbach als dichter te belichten vanuit het perspectief van een polyfoon gezelschap van Afrikaanstalige schrijvers van poëzie. Telkens leg ik de gespreksgenoot vijf vragen voor die in bondige antwoorden worden becommentarieerd. De vraag wordt voorgelegd in hoeverre zij de lyriek hebben gelezen en verbeeld, hoe ze hun particuliere lezing van de gedichten zelf willen omschrijven. Ook wordt gepeild naar de vertrouwdheid met het oeuvre en de diverse fasen die de schrijversloopbaan van Breytenbach heeft doorlopen. Iedere dichter construeert een eigen Breytenbach. De diversiteit van de persona poetica en de uiteenlopende resonanties van het dichterlijke oeuvre in het werk van andere dichters worden door een prismatische blik belicht in het gesprek.

Perkamentrol

De publicatie van de reeks start op 2 december 2025, precies een jaar na de begrafenis op de beroemde begraafplaats Père Lachaise in Parijs. Het Nachleben van Breytenbachs poëzie voltrekt zich in het creatieve en beschouwende project van een jonger dichtersgeslacht. Inspirerend voor de onderhouden is het artikel ‘Afrikaanse digters in gesprek met Breytenbach se digterskap’ van Louise Viljoen, opgenomen in Die mond vol vuur. Beskouings oor die werk van Breyten Breytenbach (2014, pp. 243-270). We zijn intussen ruim een decennium later, het oeuvre is afgesloten maar de impact ervan allerminst. De scope van de bijdragen op Voertaal is heeft een breder bereik dan de belangwekkende inventaris in de bijdrage van Viljoen “waarin Afrikaanse digters Breyten Breytenbach as ’n belangrike gespreksgenoot […] erken deur hom by name aan te spreek of na sy werk te verwys”.

YT: Alfred, is in het lyrisch werk van Breytenbach voor jou een afzonderlijke bundel of zelfs een esthetische fase aan te wijzen die om een specifieke reden jouw uitgesproken voorkeur geniet? De schrijver heeft in drie omvangrijke delen zijn verspreid gepubliceerde bundels samengebracht: Ysterkoei-blues. Versamelde gedigte 1964-1975, Die ongedanste dans. Gevangenisgedigte 1975-1983 en Die singende hand. Versamelde gedigte 1984-2014. Welke Breytenbach is voor jouw dichterlijke loopbaan betekenisvol gebleken? Verkies je het vroege werk of de ‘late style’ in Breytenbachs lyriek? Zou je zelf gewagen van een bepaalde literaire invloed, dus een moment of zelfs een gedicht dat jouw dichterschap in enigerlei mate mee heeft gestuurd?

AS: Ik ben Breytenbach blijven lezen sinds ik kennismaakte met zijn werk – dat was in 1996 toen ik, net voor het eerst in Zuid-Afrika, de bundels die ysterkoei moet sweet en Katastrofes cadeau kreeg van een vriend. Ik had in Nederland wel kennisgemaakt met Afrikaanstalig proza, maar met poëzie eigenlijk niet. In ons honneursklasje aan de vakgroep Afrikaans en Nederlands van UCT, met prof Henning Snyman, lazen Francois Smith en ik vooral Opperman en Van Wyk Louw. Toen ik “’n oosterse perkamentrol” las, was ik om:

in elke ronde water
is ten minste
een vis
 
as hy skerp is, is hy gelukkig
die amerikaners
steek na hom rond met stomp swaarde

Geweldige mix van surrealisme en humor en beeldtaal. Zo scherp, zo gebald. Het was 4 jaar voor ik zelf zou debuteren, dus dit was om na te volgen veel te hoog gegrepen, en nu nóg wel misschien. Maar, wát een inspiratie:

nirvana

toe het gautama boeddha onder ’n boom
gaan sit en gesê: ek
sal van hier nie opstaan voordat ek
nie my ek
opgeëet het nie
 
en teen die aand van die soveelste dag
was die bodhiboom oordek van rooi vye

en hy het opgestaan en die lug geliefkoos
en blomme in die aarde se hare gesteek
en die water gesoen en
gelag vir die weerkaatsing van sy gesig
sodat sy wange nat was

Dat woordje “sodat” in de slotregel, het gooit al je verwachtingen omver! En dan te bedenken dat dit een debuut was. Ik was natuurlijk nog helemaal niet op de hoogte van alles waar Breytenbach aan refereerde, waar hij tegenin schreef – al dat soort zaken, maar je proeft ook als groentje meteen dat dit heel erg groots werk is, werk dat zich onttrekt aan periodes en poëticale tijdelijkheden. En dan, 3 jaar later, in Die huis van die dowe, schrijft hij “hoe om ’n gedig te skryf onder vrugteboom in die reën”, vervolgens “ek skyf ’n gedig onder vrugteboom in die reën” en dan “die gedig onder vrugteboom in die reën”. Zoiets opent de deuren van perceptie voor een beginneling. Die speelsheid heeft me erg geleid en gestimuleerd, zoals de speelsheid en vreemdheid van John Ashbery dat ook deden. Het was en is zo anders dan veel poëtisch werk.

Medebewoner

Een bijzondere band heb ik met (‘YK’), die vierde bundel van die ongedanste dans. Mijn associatieve brein sloeg er helemaal van op hol, juist omdat ik de schoonheid kon voelen maar niet doorgronden – een enigmatische en uiteraard niet heel makkelijke bundel, maar wat een strofes. Poëzie van verlangen, en soms helemaal niet zo cryptisch:

reën na die berg se kant toe
vaal strepe skuur die land blink
bome groener as van natuur
die duiwe en diewe se stemme is dikker
en ronder van nuwe fluweel drink

YT: Naast de expliciete maatschappijkritische poëzie zijn er de gedichten waarin de verbeelding van Afrika vorm krijgt, de vele liefdesgedichten, de lyriek waarin verval, verrotting en de dood bepalende motieven zijn, het nomadische Middenwereld-discours, de Zenboeddhistische gedichten. Is er een facet van Breytenbachs poëzie dat je met bijzondere belangstelling of affiniteit hebt gelezen?

AS: Gek genoeg heb ik over het algemeen niet zoveel met liefdespoëzie, ook niet met die van de hele grote dichters. Raar eigenlijk. Liefde wil ik blijkbaar liever beleven dan lezen. Ik kan best genieten van de liefdespoëzie van Breytenbach, maar ze trekt mij het minst. Hoe langer ik buiten moederlanden woon en buiten mijn eigen taalgebied, hoe meer ik merk dat zijn idee van de Middenwereld mij aanspreekt. Het is niet zomaar een ideetje, maar een mentale staat die ik goed begrijp, en die ik door de jaren heen vermoedelijk ook heb geïnternaliseerd. Ik heb het nu en dan ook wel eens met hem gehad over tussenposities, het leven als verdwijntruc. Hij groette in mails soms met ‘medebewoner’ – van de Midden- of tussenwereld dus.  

Hybride en inheems karakter

YT: De schrijver heeft zich uitgedrukt in beschouwende en lyrische teksten. Daarnaast hield hij publieke toespraken, schreef zijn Notes from the Middle World, de trilogie met ’n Seisoen in die paradys, The True Confessions of an Albino Terrorist en Return to Paradise. De literaire genres waarin de schrijver zich uitsprak en een beeldrijk universum creëerde, zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, wat ook over het schilder- en tekenwerk kan worden gezegd. Welke teksten kunnen jou begeesteren en welke leeservaring verbind je met particuliere teksten in het oeuvre?

AS: Een seizoen in het paradijs is mij het meest dierbaar, denk ik. Verschenen in mijn geboortejaar, gelezen in 1997, als ik het goed heb, al gelijk in het begin van mijn tijd in Kaapstad in elk geval, bijna direct na kennismaking met zijn poëzie. Daar kwam de schitterende documentaire uit 1996 dan nog eens achteraan, die ik een paar jaar later een keer in The Baxter in Rondebosch heb gezien. Heimwee, woede, frustratie, racisme, ontheemding, de natuur als thuis – allemaal thema’s die mij voedden. Kan ik achteraf zeggen. Altijd achteraf.

YT: Hoe heb je zelf het werk van Breytenbach leren kennen? Welk beeld bewaar je van de kennismaking en is het in de loop van het leesparcours eventueel gewijzigd? Welke rol dicht je Breytenbach toe met betrekking tot het Afrikaans, dat hij een “bastertaal” noemde – een creoolse taal en vooral als een taal van Afrika zag?

AS: Het is eigenlijk vreemd dat ik zijn poëzie pas in Zuid-Afrika ontdekte, terwijl hij júist in Nederland best een bekende literaire figuur was. Maar gek genoeg was ik in mijn Leidse studiejaren meer met proza bezig – voor poëzie had de opleiding sowieso weinig oog –, en wist ik van Afrikaanse of zelfs Zuid-Afrikaanse poëzie weinig tot niets, en ging een instituut als Poetry International (waar hij al een paar keer te gast was geweest) ook totaal aan mij voorbij. Het leesparcours is niet zozeer gewijzigd, al geniet ik op een andere manier van latere bundels als die beginsel van stof dan van vroeger werk, maar het politieke werk begrijp ik steeds beter naarmate ik ouder word en langer in Zuid-Afrika woon. Daardoor vind ik het werk ook lang niet zo duister als in het begin, ik kan nu beter zien waar de taal en de denksprongen vandaan komen. Ik kan dit werk nu beter op waarde schatten, denk ik. Dat hij als witte Zuid-Afrikaan het hybride en inheemse karakter van het Afrikaans relatief vroeg benadrukte, moet van onschatbare waarde zijn geweest. Maar dat is voor een Afrikaanse lezer denk ik beter op waarde te schatten.

Verrijkt

YT: Kun je in een paar zinnen het grensverleggende en zelfs de iconische betekenis van de dichter Breytenbach onder woorden brengen? Of anders gezegd: hoe zou je zelf voor toekomstige lezers van Breytenbach, in Zuid-Afrika en elders, de poëzie aanbevelen?

AS: Breytenbach behoort tot de hele grote denkende, innovatieve en speelse dichters. Toevallig was zijn taal het Afrikaans. Zuid-Afrika was zijn materiaal, maar wat hij schilderde was de condition humaine. Vandaar dat zijn werk zo resoneert, ook voor lezers die Zuid-Afrika nooit hebben bezocht en de geschiedenis misschien maar heel globaal kennen. Noem alle moderne grootheden maar op: van Neruda tot Carson, van Bei Dao tot Miłosz, van Achmatova tot Walcott, van Celan tot Murray – ze doen iets wat waarachtig is, op het allerhoogste niveau. Ze schrijven niet zozeer over het eigen ‘ik’ maar over het ‘ik’ in verband met de tijd, de mensheid, de geschiedenis, de politiek, en toch houden ze het persoonlijk, specifiek, tastbaar, intiem. Ze laten je wennen aan het vreemde en nieuwe dat ze je bieden, tot je aan dat vreemde en dat nieuwe gewend bent, en daarmee verrijkt.

De bijdrage is eerder gepubliceerd op Voertaal.