Welke betekenis en welke gevoelswaarde heeft het woord 'spannend'? Dat vroeg ik me af toen ik in de Trouw van 28 mei de volgende zin las: De zin komt voor in een artikel over de vraag hoe ouders een kieskeurige kleuter tot het eten van wat nieuws, vooral groente, kunnen bewegen. De strekking van het stuk is dat de kieskeurigheid van het kind een aangeboren … [Lees meer...] over‘Iets spannend vinden’ voor ‘ergens tegen opzien’
semantiek
Leren wat ‘denken’ betekent
Een van de wonderlijkste dingen die kinderen doen, is: woorden leren. Heel veel woorden leren. En leren wat al die woorden betekenen. Ons volwassenen lukt het van geen enkel woord om het helemaal sluitend te definiëren, en toch hebben wel al die betekenissen ooit geleerd. Of nog sterker: we hebben ze zelf gereconstrueerd uit hoe we volwassenen die woorden hebben horen … [Lees meer...] overLeren wat ‘denken’ betekent
Begrijpt de chatbot dit of doorgrondt hij het slechts?
Soms worden filosofische vragen na vele jaren ineens praktisch. Zoiets beleven we nu met het woord begrip. Filosofen hebben baden met bloed gevuld tijdens hun discussies over de vraag wat het precies wil zeggen dat we een bepaalde tekst begrijpen, en nu wordt de mensheid ineens geconfronteerd met een apparaat waarvan je je concreet kunt afvragen wat het begrijpt. De … [Lees meer...] overBegrijpt de chatbot dit of doorgrondt hij het slechts?
Wat wijzen betekent
"Deze schoenen bewaar ik in het magazijn, maar die liggen hier in de winkel." Zo'n zin is in het dagelijks leven niet te begrijpen zonder dat de spreker wijst – met zijn vinger, met zijn wenkbrauwen of met zijn blik. Alleen is er iets vreemds aan de hand: het magazijn is waarschijnlijk verder weg dan de winkel, hoe kan hij dan naar de eerste verwijzen met deze en naar de andere … [Lees meer...] overWat wijzen betekent
Wat wil de bonobo?
Waar komt menselijke taal vandaan? Het is nauwelijks voorstelbaar dat iets zo ingewikkelds, en iets waarvan de mens als soort zo afhankelijk is, zomaar uit de lucht is komen vallen. Er moeten een lange evolutie aan voorafgegaan zijn. Andere zoogdieren hebben voor zover we weten ook allemaal een manier om met geluid te communiceren – zelfs de giraf, al horen we die niet, omdat … [Lees meer...] overWat wil de bonobo?
Denk jij in taal?
In Catalonië hebben ze een paar jaar ingezet op het aantrekken van interessante denkers, om die een salaris aan te bieden waarmee ze feitelijk mogen doen wat ze willen. Zoals nadenken. Het betekent dat er al een aantal jaar interessante gedachten over taal uit Catalonië komen. Zoals dit artikel van Wolfram Hinzen, Tzuss Martin en Martina Wiltschko in het tijdschrift … [Lees meer...] overDenk jij in taal?
Wegens omstandigheden
"Wegens omstandigheden gesloten", stond er op de winkeldeur. Door omstandigheden? Het bordje was een voorbeeld dat we woorden niet altijd gebruiken om zakelijke informatie over te dragen, want strikt genomen is de mededeling niet anders dan "Gesloten". Je verwacht op woensdagmiddag dat de winkel open is; als dat niet het geval is, zal er iets zijn waardoor dit niet het geval … [Lees meer...] overWegens omstandigheden
‘Als je dorst hebt, er is cola.’
Er zijn mensen die denken dat alles in de taal geregeld moet worden. Als mensen dingen op twee verschillende manieren zeggen ('ik ben groter dan/als jou', 'ik wil dat boek gelezen hebben/hebben gelezen'), dan moet één van de twee voorzien worden van het label 'goed' en de ander van het label 'fout'. Maar zelfs die mensen moeten toegeven dat dit niet geldt voor de volgorde van … [Lees meer...] over‘Als je dorst hebt, er is cola.’
Missen en ontbreken
Tot een van de intrigerendste eigenschappen van de mens behoort het vermogen om te praten over dingen die er niet zijn. We weten dat zelfs de beste chatbots nog steeds moeite hebben om met ontkenningen te werken. Als je het meest geavanceerde model van ChatGPT vraagt om een afbeelding van een 'vrouw zonder handtas' krijg je dit: Een mens van ouder dan een paar jaar zal … [Lees meer...] overMissen en ontbreken
Ik kan niets ruiken stinken
Een van de mooie dingen aan de mens is dat hij zich ineens vragen kan stellen over taal. Waarom klinkt de ene zin natuurlijk, terwijl een andere, die ogenschijnlijk hetzelfde is opgebouwd, dat niet doet? Zo stelde de taalliefhebber Carola Janssen me onlangs een vraag namens haar zoon: Hoe zit dat precies? Alle werkwoorden die een zintuiglijke waarneming uitdrukken, kunnen … [Lees meer...] overIk kan niets ruiken stinken
Extreemrechts en omvolking
Gedurende het proces van de huidige kabinetsformatie was verschillende keren het gebruik van bepaalde woorden, of het gebruikt hebben van bepaalde woorden het onderwerp van discussie. Zo maakte kamervoorzitter Bosma bezwaar tegen het gebruik van de term extreemrechts als kwalificatie van de PVV, en werden de kandidaat-bewindslieden van de PVV bekritiseerd om het gebruik van de … [Lees meer...] overExtreemrechts en omvolking
Chatbots als kletskoekmachines
Als het over taal gaat, gaat het op zeker moment ook over waarheid. Woorden kunnen treffend zijn en zinnen kunnen elegant in elkaar zitten zoals teksten je kunnen aantrekken of opzwepen – maar altijd is er ook de vraag, is het waar of onwaar? Die vraag kun je dus ook stellen over de taalwonders van de roaring twenties, de chatbots. Hoe verhouden hun teksten zich tot de … [Lees meer...] overChatbots als kletskoekmachines
Chatbots als wandelende mieren
Wat betekenen de woorden die chatbots gebruiken? Betekenen ze wel iets? Dat roept de filosofische vraag op wat betekenen precies, eh, betekent. Wat betekent, pakweg, de zin 'de kat ligt te slapen' om te beginnen als een mens hem gebruikt? Meestal gaan we ervan uit dat de betekenis ligt in de relatie tussen die zin en de werkelijkheid om ons heen. In die zin bevindt zich … [Lees meer...] overChatbots als wandelende mieren
Deze stok is krom
Wat betekenen de zinnen 'de stok is recht' en 'de stok is krom'? Als je de betekenis van recht en krom logisch bekijkt, en daarbij rekening houdt met hoe onze wereld in elkaar zit, zou je moeten zeggen: 'de stok is recht' is nooit waar, want in iedere werkelijke stok zit wel ergens een buiging. En om dezelfde reden is 'iedere stok is krom' altijd waar en daarmee weinig … [Lees meer...] overDeze stok is krom
Taal, psychologie en antipsychologie van 100 jaar geleden
Jac. van Ginneken (1877-1945) was een van de interessantste taalkundigen die Nederland heeft gekend – ook omdat hij niet alléén maar taalkundige was, maar actief in zo'n beetje alle aspecten van het intellectuele leven van zijn tijd, een vroege exponent van de katholieke emancipatie en iemand die deze emancipatie ook op allerlei manieren stimuleerde. In het tijdschrift … [Lees meer...] overTaal, psychologie en antipsychologie van 100 jaar geleden
Zij mogen minder mest uitrijden om zo de waterkwaliteit te verbeteren
In de Trouw van 2 april stond een zin die me een aantal dagen heeft beziggehouden. Dat is de volgende: Die zin komt uit de pen van Jelle Brandsma, die hem gebruikte in een artikel over het Europees mestbeleid. Heel wat krantenlezers zullen er geen been in hebben gezien - en lezen eroverheen - maar een gekke zin is het, om minstens twee redenen. De interpretatie van … [Lees meer...] overZij mogen minder mest uitrijden om zo de waterkwaliteit te verbeteren
Gehoord moeilijk
Soms is het warm, maar soms is het ook heel erg warm. Of vreselijk warm. Ongebruikelijk, verschrikkelijk, ongewoon warm. Maar zelden hoor je iemand over het weer dat gebruikelijk, prettig of gewoon warm is. Bepaalde bijwoorden (vreselijk, ongebruikelijk) kun je gebruiken om een bijvoeglijk naamwoord (warm) te versterken; maar andere kunnen dat niet. Wat verklaart dat? Daarover … [Lees meer...] overGehoord moeilijk
Van voor naar achter, van links naar rechts
Op het hoofdkwartier van Neerlandistiek komen af en toe knellende vragen binnen, van die vragen die voor mensen het leven dreigen te vergallen. Geliefden weigeren elkaar nog te spreken, kantoren knallen bijna uit elkaar, en dan komen wij om aan te wijzen wie er gelijk heeft. Gisteren bracht de ijlkoerier bijvoorbeeld deze noodkreet langs: Het is op het eerste gezicht … [Lees meer...] overVan voor naar achter, van links naar rechts
De betekenis van zoen en kus
Taalkunde van 50 jaar geleden Er zijn zaken waarover de wetenschap nooit uitsluitsel zal geven, simpelweg omdat er nooit uitsluitsel komt. Ik schreef op dit eigenste weblog 16 jaar geleden bijvoorbeeld over het betekenisverschil tussen zoen en kus. Het verschil is van oorsprong een van betekenis: zoen komt van verzoening en kreeg de betekenis van kus doordat een … [Lees meer...] overDe betekenis van zoen en kus
Muisgebruik en muizengebruik
Met de begrippen homonymie en polysemie wordt beschreven dat een enkele klankreeks een verscheidenheid aan betekenissen bezit. Het verschil tussen beide begrippen ligt in het aantal in je mentale lexicon opgeslagen woorden. Twee of meer gelijkluidende woorden zijn elkaars homoniemen, terwijl een enkel woord polyseem is als het betekenisschakeringen kent.Je kunt die begrippen … [Lees meer...] overMuisgebruik en muizengebruik
Het boek dat mijn opa schreef, ligt hier op tafel
Een van de wonderlijke eigenschappen van menselijke taal, is dat dezelfde vorm soms verschillende dingen kan betekenen. Een taal als het Nederlands heeft genoeg klinkers en medeklinkers om ieder woord verschillend te maken van ieder ander woord, en toch zitten we opgescheept als woorden met bank dat minstens twee verschillende dingen betekent: waarom noemen we de financiële … [Lees meer...] overHet boek dat mijn opa schreef, ligt hier op tafel
Gebeurtenissen in de taal
Van alle taalkundige subdisciplines heeft de semantiek, de studie van betekenis, de duidelijkste overlap met de filosofie. Vandaar dat semantici af en toe hoofdstukken schrijven in filosofische handboeken en pakweg sociolinguïsten of fonetici niet. Tegelijkertijd gaat de semantiek ook over een van de aspecten van de taal die zich het lastigst wetenschappelijk laat bestuderen: … [Lees meer...] overGebeurtenissen in de taal
Meer of minder aan de orde zijn
Een intrigerend verschil in betekenis van taal: sommige zaken die iemand zegt zijn, puur door de gekozen vorm, lastiger te betwisten dan andere. Stel dat iemand zegt: En iemand anders zegt: Dan is hetgeen dat die ander betwist of Maria hier gisteren wel gegeten heeft, niet haar kwaliteit als de beste musicus van deze stad. Om dat laatste te betwisten moet je wat meer … [Lees meer...] overMeer of minder aan de orde zijn
Het verschil tussen ‘in’ en ‘volgens’
Wat betekent fictie? Dat is een uitdagende vraag voor de betekenisleer, bijvoorbeeld omdat er vaak van wordt uitgegaan dat de betekenis van een keiharde nonfictiezin zoals 'het regent' iets te maken heeft met de vraag of het buiten wel of niet regent. In het eerste geval is de zin waar en in het tweede niet. Zinnen verwijzen in dat opzicht naar de werkelijkheid buiten de taal – … [Lees meer...] overHet verschil tussen ‘in’ en ‘volgens’
Narratieve frustratie
Jarenlang groeiden de taalkunde en de letterkunde uit elkaar, taalkundigen en letterkundigen leken heel verschillende interesses te hebben, en pasten heel verschillende wetenschappelijke methodes toe op heel verschillende soorten onderwerpen. Dat ze samen in een opleiding Nederlands (of Frans, of Nieuwgrieks) zaten, had vooral een historische grond, en ook iets te maken met het … [Lees meer...] overNarratieve frustratie
