Ziet er één kiezer nu al reikhalzend uit naar de provinciale verkiezingen op 7 maart om de bestuurders in de eigen provinciehoofdstad eindelijk uitbundig op de schouders te kunnen slaan vanwege het heilzame werk van de afgelopen vier jaar? Het is vast nuttige arbeid, gemeentebesturen coördineren en supervisie uitvoeren over de aanleg van provinciale wegen, maar warme gevoelens maakt het doorgaans niet los.

De provinciebesturen hebben er de afgelopen jaren een oplossing op gevonden: iedere provincie, zo lijkt het wel, heeft plots zijn eigen streektaal en zijn eigen streekcultuur. En een regio die een eigen taal heeft, zo’n regio moet volgens de geijkte negentiende-eeuwse formule van ‘één taal = één natie’ wel een eigen bestuur hebben. Dat bestuur moet dan wel iets doen ter bescherming van de eigen taal en cultuur, en dus zijn er de afgelopen jaren in alle provincies buiten de Randstad streektaalfunctionarissen aangesteld – mensen die rechtstreeks of iets minder rechtstreeks door de provincie worden betaald om activiteiten voor het dialect te ontplooien.

Voor zover ik het kan overzien, doen die streektaalfunctionarissen geen slecht werk. Ze helpen individuen en groepjes die dialectwoordenboeken maken of een dialectfestival willen organiseren, ze geven praatjes op de regionale radio, ze stellen lespakketten samen waarmee kinderen op school iets wordt geleerd over de geschiedenis en de achtergrond van hun dialect.

Misschien zijn er mensen die over dat soort werk hun schouders ophalen; maar zouden er ook mensen zijn die het schadelijk vinden?

Ja, zulke mensen zijn er. Dat blijkt uit het boekje Lange leve de dialecten. Streektaalbeleid in Nederland, dat Roeland van Hout en Ton van de Wijngaard samenstelden naar aanleiding van de ‘eerste nationale streektaalconferentie’ die vorig jaar juni plaatshad in Maastricht. In het boekje komen allerlei mensen aan het woord die op de een of andere manier met het dialectbeleid te maken hebben: politici en wetenschappers, hoewel opvallend genoeg de streektaalfunctionarissen zwegen.

De interessantste bijdrage vind ik die van Koen Jaspaert en Sjaak Kroon, twee gevestigde sociolinguïstische onderzoekers die bovendien de afgelopen jaren een forse stempel hebben kunnen drukken op het streektaalbeleid in ons taalgebied – Jaspaert onder andere als Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie en Kroon onder andere als lid van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren. Ze zijn dus onderzoekers die hebben laten zien dat ze vuile handen durven maken in het beleid, en uit hun essay ‘Dialectbeleid: meer antwoorden dan vragen?’ blijkt dat ze niet bang waren om tijdens de streektaalconferentie op de tenen van de meeste aanwezigen te gaan staan. Verderop in de bundel staat een verslag van de discussie waaruit blijkt dat slechts één persoon het met Jaspaert en Kroon eens was.

Het is dan ook een prikkelend betoog dat de twee houden. Ze vinden streektaalbeleid niet alleen zinloos, ze betogen dat het zelfs kwaad doet. Ze nemen daarbij twee concrete beleidsinstrumenten in het visier: de instelling van streektaalfunctionarissen en het Europese Handvest voor Regionale Talen of Talen van Minderheden. Het laatste is een begin jaren negentig door de Nederlandse overheid getekend document. In eerste instantie werd het van toepassing verklaard op het Fries, inclusief een pakket aan maatregelen op het gebied van onder andere het onderwijs en de omroep. Na politieke druk werden twee streektalen – het Limburgs en het in de noordoostelijke provincies gesproken Nedersaksisch – op een wat lichtere manier erkend. Zonder het pakket aan overheidsmaatregelen en dus feitelijk op een nagenoeg symbolische wijze. Ook het Jiddisch en het Roma-Sinti zijn in die lichtere vorm erkend. Een aanvraag van de provincie Zeeland voor erkenning van het Zeeuws is enkele jaren geleden, na een negatief advies van de Nederlandse Taalunie, door minister Remkes van Binnenlandse Zaken afgewezen.

Waarom keren Jaspaert en Kroon zich tegen het streektaalbeleid? Samengevat beweren ze dat het niet nodig is en dat het zelfs verkeerd uit kan pakken. Het is niet nodig: aan de hand van cijfers laten de auteurs zien dat het met de Nederlandse dialecten helemaal niet per se rampzalig slecht gaat, en dat de erkenning en de aanstelling van streektaalfunctionarissen weinig meetbaar effect hebben gehad.

De schadelijkheid zit hen er volgens Jaspaert en Kroon in dat officiële erkenning en officieel beleid een wankel evenwicht in de relatie tussen standaardtaal en dialect kan verstoren. In een gezonde situatie gebruiken mensen de standaardtaal voor hun officiële en formele communicatie en het dialect in informele contacten. Allebei de talen hebben daarmee hun eigen waarde: ze laten elkaar ongemoeid. Wanneer we nu de streektaal een semi-officiële functie geven, haar gaan onderwijzen op de scholen, gebruiken in vergaderingen van de Gedeputeerde Staten of op straatnaambordjes schrijven, creëren we wel concurrentie en die verliest het dialect geheid. Bovendien creëren we zo ineens twee groepen dialectsprekers: zij die het ‘correcte’, ‘officiële’ dialect spreken, en zij die dat niet doen. Een maatregel die bedoeld is om discriminatie tegen te gaan, verkeert zo in zijn tegendeel.

Dat klinkt op het eerste gehoor redelijk, en toch klopt het niet. In de eerste plaats zijn de zorgen van Jaspaert en Kroon wel erg vanuit de studeerkamer geformuleerd. De erkenning voor het Nedersaksisch en het Limburgs is nu ongeveer een decennium een feit: zijn de door de geleerden gevreesde effecten ook opgetreden in die regio’s? Niemand heeft het onderzocht, maar ik durf te voorspellen dat dit niet het geval is. Dialectsprekers zijn hun Limburgs of Twents heus niet minder gezellig gaan vinden omdat het af en toe in een raadszaal gebruikt wordt, of omdat er boeken in geschreven worden. Van discriminatie van mensen die een ‘verkeerd’ dialect zouden spreken, heb ik ook nog nooit gehoord. Jaspaert en Kroon wijzen op de onverkwikkelijke discussie over wat ‘de regels van het Algemeen Geschreven Limburgs’ zijn, maar ze vergeten erop te wijzen dat die discussie gevoerd is door een zo marginaal groepje, dat zelfs de lezers van Lang leve de dialecten niet zullen weten over wie het gaat.

Geen enkel van de nare effecten van het streektaalbeleid heeft zich dus feitelijk voorgedaan. Daarbij komt dat Jaspaert en Kroon niet erg duidelijk maken waar ze precies de grens leggen. Volgens dezelfde redenering zou je het ook als een vergissing kunnen zien om het Fries te erkennen of te stimuleren: schadelijk voor de wendbaarheid voor het Fries! In het betoog zou je zelfs een argument kunnen vinden om de Nederlandse standaardtaal op te geven. We worden in bepaalde (internationale, formele) situaties toch al gedwongen om Engels te gebruiken – waarom zouden we het verschil in functie tussen de twee talen dan niet duidelijk markeren door het Nederlands – in de praktijk voor de meeste Nederlands de omgangstaal, omdat zij helemaal geen streektaal meer spreken – alleen nog informeel te gebruiken? Ik vermoed dat Jaspaert en Kroon niet zo ver zouden willen gaan; maar ik begrijp niet wat daarvoor de argumenten zijn.

De schadelijkheid van het streektaalbeleid lijkt me dus vooral theoretisch. Maar is het werk van die streektaalfunctionarissen en de erkenning van de streektalen dan niet toch in ieder geval zinloos? Ook dat geloof ik niet. In de praktijk zijn de Nederlandse streektaalfunctionarissen redelijke mensen die hun functie vooral gebruiken om hun provinciegenoten – dialectsprekers, schoolkinderen, bestuurders – te laten nadenken over taalvariatie. Ze nemen misverstanden weg, zoals dat je dom bent als je plat praat, ze geven inzicht in de microverschillen die zich in iedere regio voordoen, ze geven een inkijkje in de geschiedenis. Helaas zijn de meeste mensen op dit soort gebieden totaal onwetend, en het kan dan ook geen kwaad als er wat geld wordt gestoken in het kweken van wat meer kennis en begrip voor zoiets cruciaal menselijks als de taal – ook niet als politici dat doen uit oneigenlijke motieven.

Helaas bieden Jaspaert en Kroon geen alternatieven en het is ook moeilijk om te bedenken wat deze zouden moeten zijn. Als het gaat om regionale variatie, is de provincie misschien wel de meest aangewezen bestuurslaag om een en ander goed te regelen: dicht genoeg bij de inwoners om inzicht te kunnen bieden in de reikwijdte van de taalvariatie in het eigen gebied en groot genoeg om er ook iets aan te kunnen doen. Misschien moeten de provincies in de Randstad ook maar zo snel mogelijk een taalvariatiefunctionaris instellen. De bestuurder die dat voorstelt, ga ik op 7 maart uitbundig op de schouders slaan.

Roeland van Hout en Ton van de Wijngaard. Lange leve de dialecten. Streektaalbeleid in Nederland. Maastricht: Uitgeverij TIC, 2006.