Toen ik de post van Gaston Dorren las, gisteren, hier op Neder-L, werd ik even bang. De post ging over afkortingen en letternamen, en eigenlijk over de spelling ervan, maar ik begon ineens te vrezen voor de uitspraak.
Niet zo lang geleden kreeg ik een vraag doorgestuurd die daarover ging:
Waarom ligt de klemtoon bij afkortingen die letter voor letter worden uitgesproken altijd (of in elk geval opvallend vaak) op de laatste letter: VPRO, ANWB, amvb, BMW, btw, AOW, PvdA?
Ja, waarom is dat zo?
Het gebeurt eigenlijk alleen bij letterwoorden waarvan iedere letter apart wordt uitgesproken: in AVRO, HEMA en RABO ligt de klemtoon op de eerste lettergreep. WEKO spreek je uit met klemtoon op de eerste lettergreep, maar WK met klemtoon op de tweede.
Je zou denken dat die letterwoorden een soort samenstellingen zijn: fabrieksdirecteur, vadermoord, massahysterie, aa-en-wee-bee. Maar in die samenstellingen ligt de klemtoon nu juist meestal op het eerste deel (fabriek, vader, massa) behalve bij sommige bijvoeglijk naamwoorden (prijsbewust, winterhard), maar je kunt toch moeilijk volhouden dat ANWB een bijvoeglijk naamwoord is.
In plaats daarvan zien we ze mogelijk als woordgroepen. In veel naamwoordsgroepen ligt klemtoon op de laatste lettergreep (glaasje wijn, moeders mooiste, ome Joop, lieve jongen).
Maar waarom zouden die letterwoorden ineens woordgroepen zijn? Op zich is wee-kaa niet moeilijker als woord uit te spreken dan WEKO. Maar kennelijk speelt het woordbeeld toch een rol: je ziet al die letters achter elkaar en spreekt ze ieder voor zich als een apart woord uit.
Wie zegt mij dat die puntjes dat woordbeeld niet gaan verstoren? Gaston moet uitkijken: dadelijk gooit hij het hele systeem nog in de war.
Interressant!
Ik moet meteen denken aan Goede Tijden, Slechte Tijden. Het patroon met klemtoon op de laatste leek mij altijd het juiste: gee tee es TEE.
Dat sluit dan weer niet aan bij de klemtoon van de woorden in zijn geheel, wat leidt tot de schijnbaar 'officiële' uitspraak op TV: gee tee ES tee. Maar dat klinkt voor mij gekunsteld.
De klemtoon van de woorden voluit is dus mogelijke factor 1. Daarnaast voel ik dus klemtoon op de laatste lettergreep als een soort regel voor deze woorden. Echter: waar is die regel historisch op gebaseerd? Wat zijn de oudste afkortingen?
Wat zijn de oudste letterwoorden? Interessante vraag. Je hebt al snel het gevoel dat het een twintigste-eeuwse uitvinding is, dat men in eerder tijden 'Maatschappij tot Nut van 't Algemeen' niet afkortte tot MNA, maar tot 'Nut', maar ik heb er geen onderzoek naar gedaan, dus misschien vergis ik me.
In ieder geval lijkt mij inderdaad de klemtoon 'voluit' aantoonbaar niet de enige factor. Dat zou immers bijvoorbeeld moeten leiden tot vee-pee-ER-oo, en dat heb ik nog nooit gehoord.
Ik ken maar twee uitzonderingen. De ene is expres (ee-ha-BEE-o, uit Zaai), de andere komt in het wild vaak voor (gee-tee-ES-tee, overigens ook vaak gee-tee-es-TEE). In dat laatste geval sluit de afkorting soms dus toch aan bij de klemtoon in de 'voluite' versie.
Ja, GTST wordt vaker genoemd in dit verband (zie ook de reactie van Oscar Strik hierboven). Zaai stond natuurlijk niet bekent om zijn natuurlijke taalgebruik, maar de taal werd vaak gezien als een soort parodie op noordelijke (wadden-)dialecten. Nu wijken die dialecten juist af waar het gaat om klemtoon in woordgroepen (de klemtoon ligt bijvoorbeeld op het voorzetsel in 'ik heb het VOOR elkaar', enz.), dus wat dat betreft klopt e-ha-BE-o weer wel.
Is het niet simpelweg de laatste letter om het eind van de afkorting aan te duiden ?
Je ziet het ook bij de afkorting ADHD. Ik spreek dit zelf altijd uit met de klemtoon op de laatste D, maar ik hoor heel veel mensen zeggen aa-dee-HAA-dee, H dus beklemtoond. Klinkt mij altijd heel raar in de oren.
Het ware nuttig heel goed te onderscheiden tussen twee wezenlijk verschillende categorieën. De eerste is die van de INITIAALWOORDEN zoals 'btw', 'vwo','VPRO', 'VN', die met de letternamen worden gelezen. De tweede is die van de LETTERWOORDEN zoals 'havo', 'UNO', waarin de letters worden gelezen met hun klankwaarde. Afkortingen van de tweede categorie gedragen zich als gewone woorden. In initiaalwoorden ligt de klemtoon altijd op de laatste letternaam, in letterwoorden hebben we de normale woordbeklemtoningspatronen. Vandaar het verschil in klemtoonplaatsing tussen 'VN' en 'UNO'.
Dat ik een systeem in de war zou kunnen schoppen, zeg – ik wist niet dat ik het in me had. Maar goed, zoals ik gisteren al schreef: juist bij afkortingen die uit hoofdletters bestaan, is het misschien beter de puntjes weg te laten.
Overigens, de mogelijke verwarring omtrent de juiste klemtoon die Marc signaleert, is ook weer niet zo'n sterk argument om dat te doen. Het Nederlands behoort nou juist tot de (vele) talen waarin de klemtoon niet of nauwelijks uit de spelling op te maken is.
Dat van die mogelijke verwarring was een grapje, hoor – ik denk niet dat mensen zich in dezen veel aantrekken van een puntje min of meer.
Maar de vraag is: waarom moet het eind worden aangeduid, en niet, bijvoorbeeld, het begin?
Volgens mij leggen we de klemtoon op de laatste letter van een acroniem, tenzij we verschil willen maken. Bijvoorbeeld: "Heeft hij op de MTS of op de HTS gezeten?" (terwijl je die klemtoon normaliter op de S zou leggen).
In het Engels heb je dit ook. Afkortingen hebben de klemtoon meestal achteraan (bijv. BLT, LBW, RSPCA, USA), behalve als er verschil wordt geaccentureerd: AC/DC. Misschien verklaart dit de neiging om ADHD als AD/HD uit te spreken?
Overigens spreek ik GTST uit als [χtst].
Ha ha, je uitspraak van GTST doet me sterk denken aan een liedje van Tom Lehrer: http://goo.gl/selp7
Niet geheel on topic, maar toch: 'fabriek' een woord met klemtoon op de eerste lettergreep?! Dat is een grappige vergissing, die ik ook tegenkom als ik mijn studenten letterkunde 'De vogels' van Martinus Nijhoff laat scanderen. Dan weten sommigen niet of de klemtoon op de fa- of de -briek moet:
De arbeiders der fabriek aan de overkant
gaan, als de stoomfluit schaften heeft gefloten,
op een terrein, door muren ingesloten,
voetballen, vechten, eten. [enz.]
Blijkbaar is de klemtoon van 'fabriek' moeilijk te onderscheiden?
Wat betreft gtSt: de uitspraak met het accent op de S komt op mij over als een 'incrowd' fenomeen: degenen die kijken weten dat je het 'hoort' uit te spreken met het accent op de S, ongeveer zoals je in Leiden weet dat je 'witte SINgel' moet zeggen ipv 'WITTE singel'. Dat is weer een andere manier van 'verschil maken' dan waar hierboven op gedoeld wordt!
En wat betreft de klemtoon op de laatste lettergreep: ik denk dat je niet moet vergelijken met woorden die uit twee lettergrepen bestaan (vader, massa) maar dat je moet vergelijken met woorden die uit drie of uit vier lettergrepen bestaan: vergelijk BMW dus met een drielettergrepig woord (directeur, wetenschap, hypotheek), en GTST of PvdA met vierlettergrepige woorden (politicus, ministerie). Wat betreft de drielettergrepige afko's lijkt de accentverdeling me vrij normaal (= lijkt op die van normale woorden). Wellicht wijken dus alleen de vierlettergrepige afko's af van de normale accentuering met klemtoon op meestal de 1e en de 3e lettergreep?? Een verklaring daarvoor heb ik ook niet, wellicht is ritme een factor?
Nee, ik bedoelde niet dat in fabriek de klemtoon op de eerste lettergreep ligt. Ik bedoelde dat in *fabrieksdirecteur* de klemtoon ligt op het eerste deel, te weten: *fabriek*. Daarbinnen valt het dan weer op de tweede lettergreep, of (bij het scanderen van Nijhoff) op de eerste.
Over dat 'incrows'-onderscheidende valt nog meer te zeggen, inderdaad – en ik dank dat inderdaad veel rare klemtonen in straatnamen zo te verklaren zijn.
Maar het is echt niet zo dat bij drielettergrepige woorden de normale klemtoon op de laatste lettergreep ligt. Het geldt wel voor twee van de drie woorden die je noemt, maar de meerderheid van die woorden heeft voorlaatste klemtoon (ik heb dat toevallig weleens uitgezocht): veranda, komkommer, appendix, embargo, enz.; maar ook op de eerste komt voor in heel gewone woorden: chimpansee, olifant, horizon, hernia, enz.
En hoe zit het met de afkorting van de nationale kampioenschappen of het nationale kampioenschap? Daar ligt de klemtoon in principe ook op de laatste letter: de nK of het nK, maar wanneer daar een toevoeging achteraan komt, dan verschuift de klemtoon: Nk-SPRINT of Wk-SPRINT.
Dat soort klemtoonverschuivingen komen wel vaker voor, ook in woordgroepen: '(Het kind is) erg ZIEK / (Dat is een) ERG ziek (kind). Er wordt meestal aangenomen dat het gebeurt om te voorkomen dat twee klemtonen op elkaar botsen (ZIEK en KIND, of WEE en SPRINT). Er valt wel meer over te zeggen, dat heb ik bijvoorbeeld in februari gedaan: http://nederl.blogspot.nl/2012/02/col-de-grote-taaldag-doodziek.html
Een iets ander onderwerp, maar wel over klemtoon: wat mij als kind opviel toen wij naar Drenthe waren verhuisd was dat men daar de klemtoon van namen die normaal op de tweede of laatste lettergreep lag verschoof naar de eerste wanneer de naam geroepen werd (dus letterlijk roepnamen). Mijn zus Nadine werd dan bijvoorbeeld Nádine! en mijn vriendje Emile als Émile! aangeroepen.
Daarnaast vind ik het altijd een erg mooie eigenschap van het Nederlands, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Duits, dat onze taal een mobiele klemtoon heeft in veel (lange/samengestelde) woorden:
verántwoorden – verantwóórdelijk
tégenstaan – (niet)tegenstáánde
áánvangen – aanvánkelijk
enz.
Het is nog net geen Russisch, dat de klemtoon zelfs veranderd al naar gelang de naamval of het getal, maar volgens mij is dit toch een vrij uniek verschijnsel in de talenwereld.
sorry … veranderT
Ah, sorry, ik heb scheef gelezen bij 'fabriek'! Leuk dat je die drielettergrepige woorden al eens hebt uitgezocht, ik vermoedde al dat mijn voorbeelden geen representatieve selectie zouden vormen!
Beetje mosterd na de maaltijd, maar PvdA is een bijzonder initiaalwoord. Door velen (naar mijn indruk vooral oudere PvdA-stemmers) wordt vaker /pee van d@ AA/ gezegd dan /pee vee dee AA/.
Ja, dat is waar. Ik zeg dat zelf geloof ik ook nog wel eens, P van de A. Vreemd, wel.
Zelfs P van den A heb ik wel gehoord, met "den" ipv de dus, in Noord-Brabant. Je zou dan nog eerder P van der A, met "der" verwachten, omdat Van der Aa een veelvoorkomende Brabantse naam is, maar dat wordt toch niet gezegd.