Afgelopen vrijdag hield de taalkundige Geert Booij een afscheidscollege in de aula van de Universiteit Leiden. Hij legde daarbij nog een keer uit hoe hij in de loop van zijn 47-jarige carrière is gaan denken over de manier waarop woorden worden gevormd (de morfologie). Er waren ook allerlei beroemde andere morfologen die lezingen hielden, het was een mooie dag.
Eén bewering van Booij viel me op. Die ging over telwoorden zoals een-en-twintig. Booij (in de gedrukte versie):
Bovendien wordt de klinker van het nevenschikkend voegwoord en in de telwoorden doorgaans gerealiseerd als een schwa ([ə]), niet als de volle vocaal ([ɛ]):
– een-en twintig [eːn-ən-tʋIntəx]
Dit laatste lijkt mij te sterk gezegd. Ik heb Geert Booij altijd bewonderd om zijn opmerkingsgave, om steeds weer kleine details op te merken in het Nederlands. Dat we soms [ən] zeggen in dit soort telwoorden is daar een voorbeeld van, ik had er nooit bij stil gestaan. Maar dat we hem niet zouden uitspreken met een volle vocaal, (de [ɛ] is de klinker in pet), dat wil er bij mij niet in.
Blijkens het bovenstaande filmpje, dat toevallig vorige week op het internet verscheen, is het in ieder geval niet juist. Het is niet altijd duidelijk te horen, maar de dertigers en de meeste tachtigers zeggen bijvoorbeeld vrij duidelijk allemaal [ɛ]. De zeventigers zeggen daarentegen weer bijna allemaal [ə]. Dat lijkt me een aanwijzing dat de variatie niet aan een leeftijd gebonden is en dus waarschijnlijk vrij stabiel.
Ik heb hier ook al dikwijls over nagedacht. Zelf zeg ik altijd enentwintig, met sjwa dus, en zelfs ook vijventwintig met een v ipv een f. De n spreek ik wel steeds uit, maar dat doe ik in de meeste andere wooorden op -en ook, als gevolg van mijn jeugd in Drenthe. Ik kan me voorstellen dat mensen in gebieden waar de n in -en stom is, ook enetwintig en vijveveertig zeggen.
Ik denk dat mensen die wel -èn- met een è zeggen eigenlijk schrijftaal spreken, in mijn oren klinkt dit voor het dagelijks taalgebruik overdreven netjes, gemaakt en zelfs 'kakkerig'
Btw: in het filmpje heb ik louter -en's met sjwa gehoord… (ik kon het tot begin veertig volhouden)
@Marc en @Ingmar
Jongens, wat knap van jullie dat je dat verschil hoort in dat (leuke) filmpje. Mij lukt het totaal niet. Ik ben jaloers. (Nee, geen ironie.)
En wat de kwestie betreft: is de bedoelde e niet gewoon een volle klinker die, doordat hij het zonder klemtoon moet stellen, soms wel en soms niet tot sjwa wordt, zoals de (eerste) e van banaan, de (tweede) i van crisis, de o van barones en de u van subsidie?
Ik heb het geprobeerd bij mezelf te testen (lastig aangezien ik me dan wel erg bewust ben van mijn eigen uitspraak).
Wat ik merk is dat het afhangt van wat voor de "-en" komt. Ik zeg gemakkelijker tʋe:-ən-tʋIntəx dan viʀ-ən-tʋIntəx.
@Ingmar: ik hoor wel degelijk een aantal keer /ɛ/ ipv /ə/, heel duidelijk is de vrouw van 34: viʀ-ɛn-dɛɹtəx. (Het einde maakt de lange zit goed trouwens: de mevrouw van 100 is geweldig.)
Geheel off topic: wat me weer opvalt is de uitspraak van zeven: de een zegt ze:vən en de ander zegt zø:vən. Is dat regionaal gebonden? Ik heb ooit ergens gelezen dat er op die manier een beter onderscheid kan worden gemaakt met negen, maar dat vind ik niet erg aannemelijk.
Nu, die reductie van onbeklemtoonde klinkers vindt nooit plaats aan het begin van het woord (elite wordt nooit əlitə), en is doorgaans ook heel lastig in gesloten lettergrepen; maar natuurlijk houdt dit er hoe dan ook verband mee. Alleen kun je [ɛn] denk ik alleen in vaste uitdrukkingen reduceren: in *appels [ən] peren* kan ik het wel, maar in *een tafel [ən] een stoel* beslist niet.
Verder reduceren volgens mij de dertigers niet of nauwelijks. Dat zou wel eens te maken kunnen hebben met een anticiperend effect van de [ɛ] in 'dertig'. Je mond gaat al in de juiste stand staan.
Ik moet zeggen: ik kan het niet bij iedere vorm met grote zekerheid horen, maar ik denk dat ik er van de 72 relevante vormen toch zeker 60 met vrij grote zekerheid kan determineren. Ik vind het moeilijk voor te stellen dat jij dat niet kan, maar ik heb natuurlijk aan de andere kant wel tientallen jaren geoefend met luisteren naar dit soort kleinigheden.
Zeuven wordt in dialecten in de hele oostelijke helft van Nederland gezegd, met varianten als zeuve, zeub'm, zövvene etc., maar ook wanneer men Nederlands spreekt in diezelfde streken. Ik weet het zo niet uit mijn hoofd, maar ik kan me voorstellen dat 'de adel' ook zeuve(n) zegt.
Misschien dat er toen het telefoonverkeer op kwam behoefte was aan een duidelijk onderscheid met negen, of wie weet al wel eerder: als een koopman allerlei bedragen opnoemde die zijn secretaresse moest opschrijven.
Ik weet van mezelf dat wanneer ik een telefoonnummer moet doorgeven ik ook meestal zeuven zeg, de ander herhaalt het dan vaak als zeven en dat valt me dan weer op.
Nog een getal met dubbele uitspraak, zij het wat beperkter, is duizend. Als het om geldbedragen gaat, zeggen sommige mensen 'duzend', ook in streken waar de ui normaal is in woorden als uit, buiten enz., bv. Brabant.
Net zoiets als 'duvel' voor duivel, dit laatste woord zal wel door een taboe de oudere vorm hebben behouden. Misschien dat duzend zo'n groot geldbedrag voorstelde dat het ook een soort taboe was?
Vreemd, op mijn filmpje zijn in mijn oren alleen sjwa's te horen, of zou dat aan de luidsprekers liggen?
Ze reduceren niet in de zin dat de meesten wel de -n uitspreken, hoewel niet allemaal, terwijl ze deze waarschijnlijk in de meervoudsuitgang -en vaak weglaten.
Typisch dat de een het anders hoort dan de ander… en volgens mij ben ik ongeveer van dezelfde generatie als jullie, Marc en Gaston, dus zitten er echt geen tientallen jaren verschil tussen 😉
En nu weet ik dat laatste ook zeker, want ik heb net de tweede aflevering van Dat is andere taal gezien 😉
Interessant, Marc!
Hier een grappig artikel, met filmpje, over het -schijnbaar irritante – gebruik van DUZEND ipv duizend:
http://blogs.rtlnieuws.nl/suzanne-bosman/440-bijna-erger-dan-een-liedje-in-je-hoofd.html
Ik heb het filmpje niet aandachtig bestudeerd, maar hoor de schwa's vooral als de volgende lettergreep een i- of ee-klank bevat.