• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Monniken en notarissen

5 september 2012 door Marc van Oostendorp 16 Reacties

Waarom schrijf je een enkele k in monniken, een enkele g in hevige en een enkele l in stencilen, maar een dubbele s in notarissen? Waarom een enkele m in Mokumer en een enkele l in wandelen, maar een dubbele s in bolussen? Daarover schreef de roemruchte Groningse hoogleraar A. Sassen (1921-1999) in 1977 een artikel in het Groningse tijdschrift Tabu, dat de DBNL deze week gedigitaliseerd heeft.

De kwestie is bij mijn weten in de afgelopen 35 jaar niet meer onderzocht. Toch lijkt me er wel het een en ander over te zeggen; de fonologie is voldoende voortgeschreden om de kwestie duidelijker te maken. De algemene regel is dus dat je geen dubbele medeklinker schrijft na een klinker die een sjwa weergeeft: dat is immers wat monn[ə]ken, hev[ə]ge, stenc[ə]len, Moku[ə]mer.



Waarom is dat zo? Sassen komt er niet helemaal uit. Hij suggereert dat het misschien iets te maken heeft met mogelijke uitspraakverwarring, maar verwerpt dat meteen weer. Wandellen zou misschien met een [ɛ] (de klank van ben) gelezen kunnen worden, maar wandelen kun je natuurlijk dan ook met de [e] van been lezen.

Ik denk dat het komt doordat de [ə]-klank (de sjwa) in dezelfde soorten lettergrepen past als lange klinkers, niet als korte. Dat zit zo: na een korte klinker passen allerlei groepjes medeklinkers die niet na een lange klinker kunnen staan: je kunt wel ramp, rank, hark en balk zeggen, maar niet raamp, raank, haark, baalk. Omgekeerd kan een lange klinker wel aan het eind van een woord staan (ra, la, sla), maar een korte klinker niet – de uitzonderingen zijn tussenwerpsels als bah en hè.

De sjwa nu kan ook niet gevolgd worden door groepjes medeklinkers als mp, nk, rk, lk (als je een woord geschreven ziet als abenk kom je niet op het idee om die e als [ə] uit te spreken), maar hij kan aan het eind van het woord staan. In dat opzicht lijkt de sjwa dus op ene lange klinker, een idee dat in de taalwetenschap gemeengoed is geworden nadat Sassen zijn artikel schreef. En dus is het niet zo gek dat de sjwa dezelfde spellingconventie volgt als de lange klinkers: je schrijft hevige zoals vegen en niet zoals dievegge.

Maar hoe zit het dan met die s? Waarom wordt die dan wel verdubbeld in notarissen en rebussen? Dat zou weleens te maken kunnen hebben met een andere eigenaardigheid van de Nederlandse sjwa. Soms kan hij vrijelijk tussen twee medeklinkers worden gevoegd, althans in sommige variëteiten van onze taal: je kunt arm zeggen naar ar[ə]m, Marc naar Mar[ə]c, film naast fil[ə]m. Maar voor een s heb je die vrijheid niet: als en alles zijn verschillende woorden. Je kunt wel hars zeggen, maar niet harres, en een plechtiger vorm van tennis is niet tens.

Dat lost nog niet alle problemen op, met name niet waarom er dan eigenlijk een verschil is tussen een sjwa die als een e geschreven wordt (dreumesen) en een sjwa die met een andere letter geschreven wordt (notarisse, rebussen). Je zou eigenlijk hopen dat het niet wéér 35 jaar duurt voor iemand zich daarover buigt.




Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: fonologie, spelling

Lees Interacties

Reacties

  1. K zegt

    5 september 2012 om 12:17

    Interessant, maar ik moet de eerste nog ontmoeten die in woorden zoals 'leeuwerik' en 'slimmerik/stommerik/…' een sjwa laat horen in de laatste lettergreep:

    http://www.woorden.org/index.php?woord=leeuwerik
    http://www.woorden.org/woord/stommerik

    Over de sjwa in 'notaris' bestaat overigens geen eensgezindheid:

    http://www.woorden.org/index.php?woord=notaris

    Luister ook naar dit:

    http://nl.forvo.com/word/notaris/

    De meervoudsvorm '-iken' blijft m.i. een anomalie.

    Beantwoorden
  2. Grytolle zegt

    5 september 2012 om 14:48

    Uw these dat de sjwa zich enigszins als een lange klinker gedraagt, wordt nog versterkt omdat het mij vrijwel onmogelijk lijkt dat ge een opeenvolging krijgt (in andere Germaanse talen), kreeg (in ouder Nederlands) van een sjwa en een gegemineerde medeklinker. De oude geminatie is immers de reden waarom we medeklinkers überhaupt verdubbelen in de spelling.

    Beantwoorden
  3. Grytolle zegt

    5 september 2012 om 14:54

    Trouwens, sjwa voor een -nd gaat wel: avond (maar niet vijand)

    Beantwoorden
  4. Marc van Oostendorp zegt

    5 september 2012 om 15:05

    Ja, en dat correspondeert met het feit dat *maand* en *eend* ook mogelijk zijn. Als de laatste medeklinker een [t] of een [s] is, zijn de mogelijkheden voor lange klinkers en voor sjwa groter (vaars, anders, staart, Evert).

    Beantwoorden
  5. Ingmar Roerdinkholder zegt

    6 september 2012 om 07:31

    Kieviten is dan weer een soort false friend van monniken, zonder sjwa maar met dezelfde spelling.

    Wat ik trouwens altijd grappig vind bij veel Vlamingen: de uitspraak van het woord belangrijk als belangruk. Waarschijnlijk hebben deze sprekers geleerd dat -lijk met een sjwa moet worden uitgesproken maar doen dat van huis uit in hun dialect niet.
    Dus als hun dialectwoord mannelaik/manneliek etc wordt 'manneluk', zal belaangeraik belangheriek ook wel worden 'belang(e)ruk'

    Beantwoorden
  6. Frans Daems zegt

    8 september 2012 om 13:52

    In Vlaamse dialecten heb je altijd een sjwa-uitspraak van -lijk, in bv. mannelijk, nooit [laaik]. En ook een sjwa in -rijk van belangrijk, en zelfs in de naam Frankrijk.

    Beantwoorden
  7. Ingmar zegt

    8 september 2012 om 22:20

    Bedankt, Frans, voor uw reactie.
    Met Vlamingen bedoel ik hier: Nederlandstalige Belgen, of ze nu uit Vlaanderen, Brabant of Limburg komen, dus niet alleen uit de provincies West- en Oost-Vlaanderen.
    Ik dacht toch dat er wel dialecten zijn waarin Nederlands -lijk als -laik, lak, laaik, laak enz. klinkt?

    Maar goed, mijn opmerking kwam voort uit het verschil met Nederland, waar 'belangrijk' nooit met een sjwa kan worden uitgesproken, laat staan 'Frankrijk'.

    Beantwoorden
  8. Ingmar zegt

    9 september 2012 om 09:02

    Trouwens: in bepaalde Drentse (en Groningse?) dialecten wordt dit achtervoegsel als -liek uitgesproken, dus de klinker wordt niet gereduceerd of verkort. Misschien omdat het woord 'gelijk' hier ook liek is, en mènseliek dan wordt opgevat als mènse + liek = mens + gelijk? Dit is neem ik aan ook de oorsprong van dit suffix.

    Verder is er in Nederland, ook in het ABN, een verschil in uitspraak van de suffixen -ig en -lijk. In het oosten van Brabant en volgens mij ook Limburg heb ik vaak "zestIg", "menselIk" enz. gehoord, met een korte I als in big of ik, terwijl in de Randstad en het noorden en oosten van het land wel een sjwa wordt gezegd: zestug, menseluk.
    Hoe is dat in Vlaanderen (België)?

    Beantwoorden
  9. Frans zegt

    10 september 2012 om 00:45

    Hier in Antwerpen hoor ik gewoon sjwa's. Wel hoor ik soms een verschil in de realisatie van de /s/ in zestig en zeventig, d.w.z. met een "echte" /s/. Ik ken het juiste vocabulair niet precies, maar laat ik de "echte" /s/ in sap gespannen/tense noemen en die in zestig ongespannen/lax (zie hier). Men gebruikt hier dus soms de gespannen i.p.v. de ongespannen variant, maar niet altijd. Of wellicht realiseren wij 'Ollanders ook niet altijd dezelfde allofoon van /s/ en valt het me enkel op wanneer er een verschil is. Ondanks dat het allemaal s'en zijn, klinkt het soms simpelweg te s-erig.

    P.S. Ik ben niet dezelfde Frans als die hierboven.

    P.P.S. Het zou kunnen dat ze in Amsterdam ook enkel de gespannen /s/ gebruiken, maar bij gebrek aan /z/ en /v/ valt dat niet of nauwelijks op.

    Beantwoorden
  10. Ingmar zegt

    10 september 2012 om 06:56

    Frans 2, bedoel je sjwa's in -ig, of ook in -lijk?

    In Nederland is het ook sestig en seventig, maar wel zes en zeven en zestien en zeventien. Dat schijnt een overblijfsel van voorgevoegde t in Middelnederlands tsestich en tseventich te zijn, net als bij tachtig (in het dialect vaak tachentig en soms zelfs nog tnegentig).
    Zelf zeg ik ook feertig en fijftig, maar wel veertien en vijftien.

    Beantwoorden
  11. Frans Daems zegt

    10 september 2012 om 11:08

    Met 'Vlamingen' bedoelde ik Nederlandstalige Belgen. Die hebben in alle dialecten een sjwa in -lijk en 'belangrijk'. West- en Oost-Vlamingen evenals Brabanders (provincies Vlaams-Brabant en Antwerpen) hebben in hun dialect ook een sjwa in -ig. Hoe dat bij de Belgisch-Limburgers zit, weet ik niet zo zeker. Wel hoor ik hen in het Standaardnederlands weleens woorden als 'hevig' uitspreken met [I], maar ik weet niet goed of dat vanuit een Limburgs dialect komt dan wel spellinguitspraak is. Mijn vrouw, zelf nochtans Limburgse, weet het ook niet.

    Beantwoorden
  12. Frans zegt

    10 september 2012 om 15:37

    Een sjwa in zowel -ig als -lijk, zoals Frans Daems ook al zei.

    Voor de duidelijkheid, ik kom uit Noord-Holland (en mijn ouders uit Zuid-Holland), niet uit Antwerpen.

    Wat het precies is weet ik niet. Misschien is het iets van een gespannen of ongespannen /s/ zoals ik hierboven zei (met de kanttekening dat het kenmerk distributionair-fonologisch zou zijn en niet fysiek), of misschien heeft het iets te maken met laminair vs. apicaal of nog iets anders. Zoals ik al zei, soms klinkt zestig hier te s-erig, al gebruikt het hele taalgebied voor zover ik weet een /s/. Het is simpelweg een miniem uitspraakverschil dat me soms opvalt.

    Beantwoorden
  13. Ingmar Roerdinkholder zegt

    10 september 2012 om 15:38

    Misschien dat de nabijheid van het Duitse -ich, -lich (ohne Schwa) en de voornaamwoorden ich, mich en dich in Limburg en Oost-Brabant invloed hebben op de uitspraak van -ig?

    Laten we dit eens voorleggen aan onze ervaringsdeskundige Limblogger hier: Gaston, zijn jullie iggers of sjwaggers?

    Beantwoorden
  14. Ingmar zegt

    10 september 2012 om 16:31

    In Nederland spreekt men avond overigens meestal met een o uit, niet met een sjwa. In Vlaanderen zal dat anders zijn?

    Beantwoorden
  15. Ingmar zegt

    15 september 2012 om 09:12

    Bij een ander onderwerp hier (Klankencyclopedie van het Nederlands(11:de [ŋ])werd verwezen naar de volgende site:
    http://www.antwerps.be/forum/topic/254

    daar blijkt dat het suffix -lijk toch niet met een sjwa wordt uitgesproken in het Antwerps dialect, want ik zie hier zo al "onmeugelak", "worschijnlak", "gelijdelak" staan op één bladzijde.

    Beantwoorden
  16. Ingmar zegt

    19 september 2012 om 07:12

    Trouwens Gaston, ik dacht dat je de vraag hierboven misschien niet had beantwoord omdat je oudere berichten niet meer las, maar bij het Russisch rijm zag ik dat dit toch niet zo is. Ik ben eigenlijk nog steeds benieuwd naar de uitspraak van -ig in Limburg, zowel in het dialect als in het Nederlands

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

J. Slauerhoff • Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe

Morgen rijd ik met bedwelmende bloemen naar je toe.
Ik wil niet langer wachten, eindelijk weten hoe
Je bent; de bloemen zullen je verraden.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

OEUVRE

Het oeuvre van de dood is wel onmetelijk,
maar elke bladzij, blad na blad, is vastgeplakt
en ieder deel staat vastgespijkerd op de plank
en elke plank: nog in de boom onuitgehakt.

Bron: Barbarber, december 1969

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

8 juli 2025

➔ Lees meer
12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1914 Karel Meeuwesse
1936 Mieke Smits
1939 Seth Gaaikema
sterfdag
1978 Sonja Witstein
2021 Mark de Haan
➔ Neerlandicikalender

Media

De laatste keuze van Rogi Wieg

De laatste keuze van Rogi Wieg

9 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden zijn wijf

8 juli 2025 Door Vianne Cré Reageer

➔ Lees meer
‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d