Ponthus ende Sidonie als feuilleton in Neder-L

Woord vooraf

Die historie van Ponthus ende die schoone Sidonie is de Nederlandse vertaling van de Franse prozaroman Ponthus et la belle Sidonie, waarvan men denkt dat hij omstreeks 1400 geschreven werd, en die bewaard bleef in 28 15e-eeuwse handschriften en 10 15e-eeuwse drukken, de oudste gedrukt te Genève, naar men denkt door Adam Steinschaber in het jaar 1478. De auteur van Ponthus et la belle Sidonie is niet (met voldoende zekerheid) bekend. Door sommigen wordt op basis van de zeer ongebruikelijke naam van de mannelijke hoofdpersoon Geoffroy IV de la Tour Landry (of een familielid van hem) aangewezen. Geoffroy IV de la Tour Landry is bekend als de auteur van een zeer succesvol pedagogisch handboek voor zijn dochters: Livre du Chevalier de la Tour Landry, waarvan men denkt dat het verscheen tussen 1371 en 1373, en dat uiteindelijk ook in een Nederlandse bewerking door Thomas van der Noot op de pers gelegd werd als Spieghel der Duecht, Brussel 1515.

Van de Nederlandse vertaling van Ponthus ende Sidonie is slechts één uitgave bekend, gedrukt te Antwerpen in 1564 door Niclaes vanden Wouwere. Een on-line reproductie van deze druk – sinds 2007 in bezit van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Consciense  te Antwerpen – vindt u onder deze link. Jammer genoeg is deze reproductie onvolledig. Of dat komt omdat het boek bladen mist – zo te zien valt dat wel mee – of omdat de fotograaf, al dan niet in opdracht, bladen heeft overgeslagen, is mij (nog) niet bekend. Heb al weer enige tijd geleden via e-mail de EHC hiervan op de hoogte gesteld. Nooit een reactie op ontvangen …
     Volgens Luc. Debaene’s De Nederlandse volksboeken, s.v. Ponthus ende Sydonie werd de Nederlandse vertaling vervaardigd op basis van een gedrukte versie van Ponthus et la belle Sidonie, zonder dit nader te preciseren. Ik vermoed dat het gaat om de indeling in hoofdstukken, die sterk afwijkt van de redactie in de handschriften, maar overeenstemt met de redactie in druk. Zeer recent heeft Gallica één druk on-line gezet: Le liure de Ponthus filz du roy de Galice et de la belle Sydoine fille du roy de Bretaigne. Nouuellement imprime a Paris. xiiij. ¶ On les vend a Paris par Nicolas Chrestien demourant en la rue neufue nostre Dame a lenseigne de lescu de France. Exemplaar: BnF, RES Y2 567. Een eerste vergelijking leert dat de Middelnederlandse vertaling – afgezien van de indeling in hoofdstukken – dichter bij de handschriftelijke redactie staat dan bij deze gedrukte redactie.
     Arlima (Archives de littérature du Moyen Age) is niet op de hoogte van het bestaan van een Nederlandse vertaling. Marie-Claude de Crécy, die in 1988 op de Franse roman promoveerde en in 1997 een handelseditie bezorgde, citeert op p. XXXVI van haar inleiding Gaston Paris, die in Romania XXVI (1897), p. 470 beweerde dat een Nederlandse vertaling werd “détruite par suite de la censure ecclésiastique qu’elle avait encourue, on ne sait pas très bien pourquoi”. Integendeel! De vertaling werd juist goedgekeurd door de censuur:

“Dese schone Historie van Ponthus ende die schoone Sidonie is ghevisiteert ende geapprobeert bi eenen correctuer vander keyserlijcker majesteit, daertoe ghecommitteert, ende is toeghelaten bij de voorseyde keyserlijcker majesteit te moghen prienten ende vercoopen sonder teghen sijne magesteyt te misdoene.
Ondertekent: Philips de Lens.”

Wel bekend zijn twee tussen 1460 en 1470 onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen Duitse vertalingen en twee onafhankelijk van elkaar vervaardigde Engelse vertalingen, gedrukt in 1511 en 1548. Op basis van de overlevering en uitstraling naar het buitenland kan met recht en reden gesteld worden dat de roman niet onopgemerkt gebleven is.

In 2010 heb heb ik geholpen door Paul Jakob Brüggemann, Münster, voor het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten (REMLT) een diplomatisch afschrift gemaakt van de Nederlandse vertaling op basis van een zwart-wit reproductie van het exemplaar Den Haag, Museum Meermanno Westrenianum, 006 B 032 (DOVO), en die gepubliceerd in mijn Bibliotheek van Middelnederlandse Letterkunde (BML).
   
Al jaren ben ik geïnteresseerd in hoe Middelnederlandse vertalingen zich verhouden tot de Oud- en Middelfranse originelen. Wat werd weggelaten? Wat werd toegevoegd? Wat werd verkeerd begrepen? Wat werd verdraaid of bewust veranderd. Door die vragen te stellen (en te beantwoorden) kan ik zien hoe een aristocratische roman uit circa 1400 bewerkt werd voor een publiek van stedelijke jongeren omstreeks 1564 te Antwerpen en omgeving. Debaene veronderstelt dat er geen eerdere druk bestaan heeft, en een latere druk is evenmin bekend. Ponthus ende Sidonie is een unieke druk, bewaard gebleven in drie exemplaren.
     Het liefst zou ik de Nederlandse vertaling vergelijken met de Franse druk, maar daarvan heb ik (nog) geen reproductie tot mijn beschikking. Daarom ‘behelp’ ik mij vooralsnog met een Franse tekst die ontleend is aan de recente kritische editie van Marie-Claude de Crécy, Genève 1997. Haar editie is gebaseerd op het handschrift UB Gent 352 (perkament, 50 bladen, 2 kolommen van 47-50 regels, met als inhoud Ponthus et Sidoine voorafgegaan door een fabliau), dat zij niet lokaliseert noch dateert, maar dat vergeleken met de overige handschriften de meest betrouwbare tekst biedt. Uit ervaring weet ik dat een Middelnederlandse vertaling ‘nooit’ teruggaat op het handschrift dat een Franse editeur als basis voor zijn/haar editie gebruikt. Zolang ik die druk niet onder ogen gehad heb, weet ik niet zeker hoe de gedrukte roman zich exact verhoudt tot de roman in handschrift.

Deze feuilleton-editie is werk in uitvoering en zowel dit ‘Woord vooraf’ als de gepubliceerde hoofdstukken kunnen achteraf verbeterd of herzien worden. De manier van editeren is dezelfde als in Valentijn ende Oursson. In beginsel wordt de tekst ‘letterlijk’ weergegeven, maar met toevoeging (of weglating) van hoofdletters, interpunctie, spaties en wit om de tekst leesbaarder en begrijpelijker te maken. Waar ik emendeer, wordt dat verantwoord.

W.K.