Door André Looijenga
Sprekers van het Fries vinden het vaak lastig om hun taal goed te spellen. Geen nieuws op zich, maar dankzij facebook en twitter komen op een soms aandoenlijke, soms onthutsende wijze ook heel alledaagse schrijfsels in de spreektaal van gewone Friezen aan het oppervlak. Nogal wat Friestaligen blijken elementaire Friese spellingconventies amper onder de knie te hebben. Toegegeven: de Friese spelling ís iets waar je aan moet wennen. De voornaamste reden voor de vele schrijffouten in het Fries zal echter zijn dat de meeste sprekers op school niet of nauwelijks les gehad hebben in (en over) hun moedertaal.
In 2011 kwam het idee voor een Fries ‘Groen Boekje’ op, met als doel om eindelijk eens deugdelijke Friese spellingscontrole te kunnen hebben. Het provinciebestuur gaf de Fryske Akademy opdracht om zo’n standaardwoordenlijst samen te stellen. De lexicografen van de Akademy zijn voortvarend aan de slag gegaan met de bestaande spellingbesluiten en -conventies (de laatste ingrijpende wijziging kwam uit 1979/1980). Geruchten begonnen te circuleren dat er meer op stapel stond dan alleen het vaststellen van wat algemeen als norm geldt.
Zonder dat de regionale media er enige aandacht aan schonken, presenteerden de lexicografen afgelopen woensdag, 24 april, aan Provinciale Staten hun advies, waar de Staten prompt mee instemden. Verbaasd schrikt het Friesschrijvende wereldje nu wakker. Ineens dreigt onze officiële Friese spelling vanaf 2014 op een paar in het oog springende details toch behoorlijk te veranderen!
Geen zaak van wat koppeltekens of tussen-n’en, maar van een aantal alledaagse woorden zal het woordbeeld binnenkort flink ‘moeten’ veranderen, zo meende de commissie. In het plan dat deze week goedkeuring van de Staten kreeg, draait het om drie punten:
- de spelling van /u/ en /u:/ als ‘oe’ of ‘û’
- de spelling van /iu/ als ‘iuw’
- de spelling van ‘Latijnse’ leenwoorden
Het laatste punt is te illustreren met het woord ‘televisie’. Wellicht bevreemdend voor niet-Friezen, is het in het Fries algemeen gewoonte om vreemde woorden zo veel mogelijk ‘Fries’ te spellen. Bovendien is er de regel dat Friese woorden niet met een v of een z kunnen beginnen; ook leenwoorden schrijf je daarom met resp. f- of s-. Binnen een woord geldt dit niet: ‘televisie’ was derhalve ‘televyzje’. De nieuwe spellingsregel is dat het hier om een samenstelling gaat, en dat je, omdat het woord ‘fyzje’ (visie) los ook bestaat, de tv als ‘telefyzje’ moet schrijven.
Voor deze consistentie valt wel wat te zeggen, maar het blijft waarschijnlijk hannesen met het verfriesen van vreemde woorden.
Wat vooral verontwaardigde spot oproept, zijn de voorstellen over de klinkers van een aantal veelvoorkomende woorden. Ten eerste de tweeklank /iu/. Meestal schrijven we die als ‘iuw’, bijvoorbeeld in ‘skriuwe’ (schrijven) en ‘liuw’ (leeuw). Een uitzondering kwam echter boven tafel: in ‘ieu’ (eeuw) en bijvoeglijk naamwoorden als ‘Hebrieusk’ (Hebreeuws). Om ‘honderd jaar’ voortaan in plaats van ‘ieu’ als ‘iuw’ te schrijven scheelt slechts één letter, maar voor het woordbeeld toch een hele wereld van verschil.
Wat de oe-klanken in het Fries betreft: daar zijn er minstens drie van (de /u/, de /u:/ en de /u.ə/), die met twee tekens (‘oe’ en ‘û’) geschreven worden. De /u.ə/, in woorden als ‘broer’ en ‘hoed’, werd al altijd als ‘oe’ gespeld, en dat blijft zo. Voor de gewone /u(:)/-klanken geldt binnenkort de volgende regel: als het woord in het Nederlands een ‘oe’ heeft, heeft het Fries een ‘oe’; in alle andere gevallen heeft het Fries ‘û’. In veel gevallen komt dit overeen met de bestaande situatie.
Maar ja, uitzonderingen… Wanneer je deze regel consequent toepast, moeten Friezen volgend jaar heel gewone woorden als ‘droech’ (droog), ‘útnoegje’ (uitnodigen), ‘útnoeging’ (uitnodiging) en ‘spoek’ (spook) op een nieuwe manier spellen. De ‘û’ met accent circonflexe is weliswaar een iconische, ‘typisch Friese’ letter, maar voorgestelde spellingen als ‘drûch’ en ‘útnûging’ doen mij als regelmatige Friesschrijver toch zeer aan de ogen.
De adviescommissie voor consistente ‘leerbare’ regels voor de bestaande Friese spelling streeft haar doel voorbij wanneer ze deze consistentie opdringt aan woorden waar een enigszins ervaren speller niet aan zou twijfelen. De naam van de Fryske Akademy, als een Académie Française, aan de officiële spelling verbinden klinkt mooi. Dat de Provinciale Staten het ‘democratisch’ legitimeren, is op papier prachtig, maar de spelling was op 24 april waarschijnlijk weinig meer dan een hamerstuk halverwege een legesverordening en een regeling over ganzen.
Maar of het nodig is, al deze moeite, onzekerheid, en in het ergste geval: boeken die er verouderd uit gaan zien door wéér een spellingswijziging? Nou, nee, een kleine taal als het Fries is als standaardtaal meer gebaat bij méér geschreven Fries in de openbare ruimte, en een betere plek voor Fries in het onderwijs. Daarbij zitten uit regelzucht opgedrongen nieuwe schrijfwijzen voor woorden als ‘eeuw’ en ‘droog’ de taal alleen maar in de weg.
André Looijenga (*1982)woont in Groningen. Hij won in 2010 en 2012 het ‘Grut Frysk Diktee’.
't Is ook zo armoedig dat de regel voor "û" en "oe" nu aan het Nederlands gekoppeld wordt: als er in het Nederlands een "oe" staat, dan ook maar in het Fries. De nederige minderheidstaal… Zonder Nederlands te kennen kun je niet eens Fries spellen.
Voor het onderwijs betekent dit ook dat het Nederlands altijd voor het Fries zal moeten gaan, terwijl het waarschijnlijk beter zou zijn beide talen náást elkaar aan te bieden (tweetalig onderwijs). PS plaatst zich blijkbaar graag in de lange traditie van politieke tegenwerking van het Fries.
Het woord ‘televyzje’/'telefyzje' een samenstelling? Ja ja, een 'elektriek bouwsel waarmee men ver weg kan blikken'. Wie Fries correct wil spellen, moet dus gymnasiaal opgeleid zijn. De opvatting van de spellingcommissie voor het Fries over de relevantie van woordherkomst voor spellingberegeling verschilt in dit opzicht van die van de spellingcommissie die zich met de Woordenlijst bezighoudt. In 1995 verving die commissie 'reïn…' door 're-in…'(re-integratie, re-infusie enz.), maar zij besloot bij uitsluitend 're-incarnatie' dit nieuwe liggende streepje niet in te voeren"omdat de gemiddelde taalgebruiker het aspect van herhaling in dit woord ['wedervleeswording'] niet meer herkent". Wat een willekeur.
Tja, laat ik nou altijd "tillefysje" te hebben geschreven, dus fonetisch. Heb dus blijkbaar 75% van mijn leven niet kunnen spellen….
Wat een geldverspilling. Want 90% procent van de friezen zijn analfabeet in eigen taal en gebruiken al sinds jaar een
zelfbedachte per persoon verschillende en inconsequente spelling.
Dat zal ook altijd zo blijven want de meeste friezen zijn helemaal niet geïnteresseerd in de geschreven (eigen) taal.
Voor de wél geïnteresseerden; Als uitspraak en consequentie zo belangrijk wordt gevonden waarom stappen we niet over op de Trinus Riemersma spelling? Deze ligt wat mij betreft het dichst bij de standaard uitspraak.
In afgelopen eeuwen is de friese spelling al zo vaak aangepast aan de op dat moment gangbare hollandse uitspraakregels en is men keer op keer voorbij gegaan aan het feit dat ook uitspraak en accent tot de friese taal behoren.
Ik hoor friestalige kinderen tegenwoordig met de gooise huig-r een zodanig wanstaltig verhollandste vorm uitbraken, daarvan lopen de rillingen over mijn rug. Ook dit wordt in de hand gewerkt door een spelling bedacht door niet-sprekers. Of wellicht is het gewoon een langetermijn planning om het fries uit te roeien. Dan is men aardig op weg.
Wat een onzin om de spelling van die klanken van het Standaardnederlands te laten afhangen. Drie fonemen -> drie grafemen, zo gemakkelijk zou het moeten zijn
De Friezen nemen hun dialect veel te serieus.
Ik ben bezig om de interface van Foxmail naar het Fries te vertalen, puur voor de fun. Want helaas blijkt dat zowel de meeste ouderen, en vrijwel alle jongeren die goed Fries spreken en verstaan aangeven dat ze met lezen en schrijven uitsluitend Nederlands gebruiken, en geen Fries. Zonde…
Ik ben zelf Brabander en kom al 30 jaar bij Familie in Friesland. Ik vind het een mooie taal. Ik gebruik een aantal websites voor de vertalingen, maar het is best moeilijk omdat de zinsbouw die Friezen kiezen soms net anders is dan in het Nederlands.
Ook hangt de woordkeuze soms af van de zinsbouw. Of het verschilt per plaats in Friesland, Sneek en Drachten, volgens mij zijn er dan al verschillen.
Het lukt wonderwel redelijk goed, dat vertalen.
Sommige woorden kun je niet vertalen omdat ze in Nederlands en Fries hetzelfde zijn, maar ik kom ook woorden tegen waarvan ik zeker weet dat er een Fries woord voor is.
Ik zou nog even niet weten bij wie ik zo'n tekst bestand van bijna 10000 regels zou moeten laten controleren. Eerst maar eens zelf het grootste werk doen…
Voor wie? Voor die minder dan 10% Friezen die wel waarde aan hun taal hechten,en voor mijzelf omdat ik al redelijk wat Friese woorden geleerd heb.
Leuk als ik weer een weekend in Drachten logeer.
Foxmail is een email client voor Windows dat in China gemaakt is en daar erg populair is. Het is een lichtgewicht client dat met zowel POP3 als IMAP overweg kan, ook als je veel verschillende email accounts heb. Eenmaal geconfigureerd kan je Foxmail zo op USB stick zetten en elders weer email checken en versturen.
Ook in Nederland ontdekken steeds meer mensen Foxmail.
Een complete Nederlandse vertaling van Foxmail v7.0.1.93 (portable) heb ik onlangs klaar gemaakt en is te downloaden van de AfterDawn website.
De vertaling van de nieuwste versie van Foxmail, v7.2.5.140 ben ik nog mee bezig.
Als ik toch eens iemand kende die wel goed in de grammatica van de Friese taal zou zijn…
Met vriendelijke groet, Leo Berkhout