door Miet Ooms
Gisteren las ik een berichtje uit het Leuvense studentenblad Veto, over het roemloze einde van de spelling-Geerts 20 jaar geleden, nog voor ze ooit in voege kwam. Het was een van die dagen uit mijn studentenperiode die ik nooit zal vergeten.
Ik zat toen in mijn tweede jaar Germaanse talen en prof. Geerts was een van mijn docenten. (Voor de Nederlanders onder ons: als Vlaming studeerde je geen Nederlands, maar Germaanse talen. Je moest dan een combinatie van twee talen kiezen uit Nederlands, Engels en/of Duits, en kreeg daar zowel de taalkunde- als de literatuurvakken van. In je licentiejaren (derde en vierde jaar), kon je je dan een beetje specialiseren in taalkunde of literatuur, of in een van de twee talen.) Op dat moment was prof. Geerts al jaren de grote naam van het departement linguïstiek aan de KU Leuven: auteur van heel wat bekende artikels en boeken over het Nederlands in Vlaanderen, eerste Vlaamse hoofdredacteur van Van Dale (naast de Nederlander Hans Heestermans) en hoofd van de werkgroep die in opdracht van de Nederlandse Taalunie een hervorming van de spelling uitwerkte. Voor ons studenten was prof. Geerts een ongenaakbare persoon. Hij stond bekend als streng, en als iemand die eigenlijk helemaal niet graag les gaf aan kandidatuurstudenten (eerste- en tweedejaars), omdat hij ervan uitging dat er nog veel kaf tussen het koren zat (zeker bij eerstejaars, en daar had hij ook ergens gelijk), en dat dat verspilde energie van zijn kant was. De eerstejaars vreesden hem, de tweedejaars leerden hem waarderen en de licentiestudenten met interesse in taalkunde volgden graag les bij hem.
Terug naar de spelling: die dateerde alweer van 1954 en er bestonden op dat moment twee versies, een voorkeurspelling en een progressieve spelling. Het werd dus wel tijd om dat eens te gaan stroomlijnen. En daarom belastte de Nederlandse Taalunie begin jaren negentig een werkgroep met deze opdracht. Deze groep taalkundigen werkte er vier jaar aan, met als doel een spelling te ontwerpen met duidelijke en strakke regels en waarbij het aantal uitzonderingen (die in het Groene Boekje stonden en nog staan) gedecimeerd zou worden. Kortweg: als je de regels kende, zou je vrijwel foutloos moeten kunnen spellen. In de praktijk betekende dat in hoofdzaak een regeling voor de c/k-spelling, de tussen-n en voor de spelling van tal van ingeburgerde leen- en bastaardwoorden. Een van de gevolgen was uiteraard wel dat de concrete spelling voor tal van dat soort woorden drastisch zou veranderen, maar men zag dat niet echt als een probleem. Op langere termijn zou iedereen immers wel wennen aan die nieuwe schrijfwijze, dacht de werkgroep. Maar enkele dagen voor de werkgroep haar resultaat officieel bekend zou maken, liep het mis.
Het was De Standaard die einde maart 1994 uitpakte met een gelekt rapport van de spellinghervorming. Ik herinner me vooral een heel negatief artikel, eigenlijk een opiniestuk, waarin aan de hand van enkele opvallende veranderingen het hele voorstel van tafel werd geveegd. “We zullen dan ‘sjampanje’ en ‘sjokolade’ en ‘pannenkoek’ moeten schrijven, dat kan toch niet!”, dat was teneur ongeveer. De reactie op dit artikel was, toch voor pre-internettijden, immens. Hoewel iedereen het erover eens was dat er iets aan de spelling moest veranderen, waren deze veranderingen toch echt wel te drastisch. ‘Pannenkoek’, hoe verzinnen ze het! Het voorstel was door het publiek al afgekraakt voor men goed en wel wist wat het inhield, omdat het meteen als een te grote verandering en dus aantasting van de taal zelf werd ervaren. De Nederlandse en Vlaamse ministers van Onderwijs en Cultuur, die in de Taalunie zetelen en het taalbeleid, waaronder de officiële spelling valt, bepalen, volgden deze storm van protest. De spelling-Geerts (die je hier kan lezen) werd afgevoerd voor de werkgroep zelf ze goed had kunnen toelichten, en er werd besloten dat de voorkeurspelling, met enkele aanpassingen, de enige juiste werd. Pittig detail: door een van die aanpassingen schrijven we sindsdien ‘pannenkoek’ in plaats van ‘pannekoek’.
De dag nadat dit artikel verscheen, had ik les van prof. Geerts. Hij kwam binnen, een beetje gebogen, en zijn eerste woorden waren: ‘Geen woord over spelling, alstublieft.’ Ik had op dat moment oprecht medelijden met de man. Jaren werk, met een resultaat dat voldeed aan de doelstelling, door één krantenartikel op basis van enkele woorden van tafel geveegd. Alle erkenning en respect dat hij had opgebouwd de jaren voordien was van geen tel meer. Het moet een heel zware slag geweest zijn, voor hemzelf en voor zijn collega’s. Want het was niet alleen dat spellingvoorstel dat op dat moment naar de prullenmand werd verwezen. Men besefte plots ook dat professor zijn, een erkende expert, geen garantie meer was om te wegen op het taalbeleid. Je moest het ook verkocht zien te krijgen bij ‘de mensen’, en liefst voor ze het op basis van onvolledige, en zelfs onjuiste informatie al hadden afgewezen. Het was een echte schok, die nog jaren nadien bleef zinderen. Het studentenblad Veto, dat behoorlijk wat Germanisten in de redactie had, besloot de spelling-Geerts toch toe te passen, en heeft dat 8 jaar lang consequent (konsekwent) gedaan. Professoren aan wie wij, studenten, vroegen ons die nieuwe spelling uit te leggen, deden dat schoorvoetend en nadat ze ons eerst heel erg duidelijk hadden gemaakt dat ze er *niet* achter stonden en we eigenlijk beter schreven zoals we zelf wilden. De officiële spelling van 1995 keurden ze expliciet af, en pasten ze zelf liefst zo weinig mogelijk toe. Prof. Geerts zelf is enkele jaren later met vervroegd emeritaat gegaan, op zijn 60ste, en dat is vrij uitzonderlijk. Er werd een verklaring voor gegeven, maar het was duidelijk dat het voor hemzelf na die spellingheisa allemaal niet meer hoefde.
Intussen zitten we met een spelling die nog steeds complex en voor veel mensen verwarrend is, met een Groen Boekje dat nog steeds vrij volumineus is en met het vooruitzicht dat de spelling om de 10 jaar herzien kan worden. En het vervelende gevoel dat het helemaal anders had kunnen zijn.
Mooi geschreven en ik krijg er een beetje medelijden met professor Geerts van, maar we mogen toch blij zijn dat zijn zijn systeem nooit is ingevoerd.
De gemiddelde taalgebruiker moet ervoor weten wat een morfeem is, dat 'sticker' blijkbaar een duidelijk herkenbaar Engels woord is met een culturele betekenis en daarom niet als 'stikker' wordt gespeld, en dat 'analyse' met een s is vanwege de afleiding 'analytisch' maar 'faze' met een z omdat 'fatisch' daar blijkbaar géén afleiding van is. 'Hyacint' is een plantennaam en dus(?) een vreemd woord. Daarom blijft de uitheemse spelling 'hyacint' gehandhaafd, hoewel de oorspronkelijke spelling toch echt 'hyacinth' is. Ik maak uit de regels ook op dat je naast 'camouflage' (vanwege de vreemde zj-klank een vreemd woord) 'kamoefleren' (want geen vreemde klank) moet spellen.
Dit is natuurlijk flauw, maar mijn punt is dat die regels helemaal niet zo consequent en makkelijk leerbaar zijn. Mensen leren ook helemaal niet spellen aan de hand van regels, maar doordat ze gewend raken aan woordbeelden. We schrijven 'kolom' naast 'column'. Inconsequent natuurlijk, maar wie heeft er last van? Wie doet dit fout? Spellingswijzigingen zijn dus nergens voor nodig. Alle spellingen die het Nederlands tot nu toe heeft gehad functioneerden prima. We hadden het net zo goed bij de spelling-Siegenbeek uit 1804 kunnen houden.
De spelling-Geerts is slechter dan de spelling-1996 omdat hij meer afwijkt van de traditie en dus veel meer spellingsonzekerheid en een grotere breuk met het verleden had veroorzaakt.
Ik ben geen taalkundige, maar een geïnteresseerde leek. Ik heb pas vandaag voor het eerst kennis genomen van de spelling-Geerts en ik geloof niet dat ik het een goede spelling vind en sluit ik me aan bij de reactie van Maarten van der Meer. Maar ik vind wel dat de spelling van 1954 aan herziening toe was, voornamelijk omdat het geen standaardspelling was.
Een aantal jaren geleden ben ik als vrije-speller overgestapt naar de groene spelling. Niet dat die nu perfect is, want een ideale spelling bestaat volgens mij niet. En omdat een spelling subjectief en vaak willekeurig is sluit ik me liever aan bij de uniforme spelling van het Groene Boekje, dan bij de vrije keuzes die de witte spelling biedt. Ik heb de leidraad bestudeerd en de regels in de praktijk gebracht. En ik moet zeggen dat ik inmiddels aardig gewend ben en er niet veel problemen meer mee heb. En dan is er altijd nog de spellingchecker en het Groene Boekje. Nooit te oud om te veranderen en aan te passen.
In 2005 was er veel ophef over de groene spelling en ontstond het Witte Boekje dat ook door meerdere kranten is omarmd. Maar nu bijna tien jaar later heb ik het idee dat veel meer mensen de groene spelling toch gebruiken en dat het allemaal een kwestie van wennen is. Maar wie nooit geprobeerd heeft om pannenkoek te schrijven, tja, die zal altijd op zijn oude standpunten blijven staan. Ik zou wel eens willen weten hoe groen of hoe wit er tegenwoordig in de media wordt gespeld, want ik kom in diverse witte-kranten geregeld de pannenkoek tegen en lijkt de witte spelling naar mijn zeer beperkte waarneming af te nemen. Ik vind correct spellen ook leuk, maar zo'n groot belang hecht ik er ook weer niet aan. Maar toch.
Wat bedoel je met 'voornamelijk omdat het geen standaardspelling was' over die van 1954? Omdat er twee versies in omloop waren? Wel, beide waren wel degelijk officieel, en standaard. Zoals het woord het zegt, droeg de 'voorkeurspelling' de voorkeur weg, maar werd de progressieve gedoogd, zolang de gebruiker maar consequent was. De geschreven media hadden een voorkeur voor de progressieve spelling (toch zeker in Vlaanderen), en hadden die liefst als enige spelling erkend gezien. Ze vonden dat Geerts bij bepaalde voorstellen te ver ging, maar stonden wel achter zijn idee om de progressieve spelling als enige officiële te erkennen.
Dat de spelling-Geerts niet bruikbaar zou zijn, daarvan heeft Veto jarenlang het tegendeel bewezen. Elke spelling valt te leren uiteindelijk. Dat er geen ideale spelling bestaat, dat is zeker juist. Dat mensen vooral aan de hand van woordbeelden leren spellen, daar is al veel over gezegd en geschreven. De conclusie is gemengd: mensen leren spellen aan de hand van woordbeelden en aan de hand van regels. Beide hebben hun nut en hun effect.
Of spellingwijzigingen nergens voor nodig zijn, dat betwijfel ik eerlijk gezegd. De taal evolueert, de woordenschat evolueert, de maatschappij evolueert. Het is dus niet zo vreemd dat de spelling daarin meegaat. Het grote probleem met die van 1954 was eigenlijk vooral dat er twee versies naast elkaar stonden, en dat bepaalde regelingen zoals de tussen-n voor heel veel verwarring zorgden.
Wat die witte spelling betreft, die speelt in Vlaanderen eigenlijk helemaal geen rol. Het groene boekje heeft het pleit gewonnen, zou je kunnen zeggen.
Ik bedoel dan dat ik niet voor de voorkeurspelling ben of zoals nu bij de witte spelling dat je kan kiezen tussen kerkeraad of kerkenraad. 'Gewone' mensen willen niet kiezen, maar willen concreet weten wat correct is.
Ha, dat is de officiële spelling en het groene boekje, he. Te raadplegen op http://woordenlijst.org.
Ter correctie van mijn eerste antwoord:
– de officiële spelling geldt dus, strikt genomen, alleen voor het onderwijs en de overheid, de ambtenarij dus. Daarbuiten ben je eigenlijk vrij. Maar aangezien de meeste mensen de officiële spelling geleerd hebben als de enig juiste, moet je er wel mee kunnen leven dat je opmerkingen zult krijgen als je zelf anders spelt.
– in de periode tussen 1954 en 1995 was er de voorkeurspelling en de progressieve spelling. De enige echt officiële, die dus verplicht was in onderwijs en bij de ambtenarij, was de voorkeurspelling. De Vlaamse media waren echter niet gelukkig met de manier waarop het groene boekje in 1954 tot stand was gekomen, dat was nogal willekeurig voor een hele reeks woorden, en daarom gebruikten zij consequent de progressieve spelling. En dat zorgde natuurlijk wel voor wat verwarring in het onderwijs, waar leerkrachten gebruik maakten van krantenartikels en keer op keer merkten dat heel wat woorden daarin anders geschreven werden dan in het groene boekje. Dat was een vervelende situatie, die na 1995 werd rechtgezet. Of de manier waarop de juiste was, daarover valt te discussiëren natuurlijk. Wat nog steeds met de regelmaat van de klok ook gebeurt.
Even ter aanvulling: dit blog is in de eerste plaats de weerslag van mijn persoonlijke herinneringen aan een periode die, zeker voor een twintigjarige student, nogal overdonderend was. Mocht het nu overkomen alsof de spelling-Geerts het niet gehaald heeft vanwege één opiniestuk in één krant, dat klopt natuurlijk niet. Er zijn heel wat informatieve artikels verschenen waarin een overzicht van die voorstellen stond, er zijn uiteraard meerdere kranten geweest die over dit thema berichtten, er zijn overlegmomenten geweest bij de Taalunie zelf. Het hele spellingverhaal zelf is dus een stuk complexer en genuanceerder dan hoe ik het beleefd heb en me herinner, en daar ben ik me van bewust. Ik hoop u als lezer ook.
Wat ik hier wilde meegeven, is hoe ik die storm (want dat was het wel) twintig jaar geleden ervaren heb. De heftigheid van de publieke opinie, de hoge boom Geerts die onverwacht veel wind te verwerken kreeg, de andere professoren die ook niet goed wisten wat hen overkwam, daarover gaat het eigenlijk. Wie wil weten wat er toen echt allemaal precies is gebeurd, die zal in de krantenarchieven moeten duiken. Wie weet doe ik dat zelf ooit wel eens.
Ik bedoel niet dat deze spelling niet bruikbaar is, maar dat het invoeren ervan geen enkel positief effect zal hebben.
Taal evolueert, en de spelling regelt zichzelf wel. Als de spelling al te zeer uit de pas gaat lopen zullen er vanzelf spontaan nieuwe schrijfwijzen opkomen. Vrijwel niemand zit te wachten op een van bovenaf opgelegde spellingswijziging.
Ik zit net even de krantenarchieven door te spitten. Wat me opvalt is dat Geerts in verschillende interviews geen enkel argument vóór een spellingswijziging geeft.
Het beste waar hij mee komt is:
"De ministers durfden er kennelijk hun vingers niet aan te branden. Maar waar ging het nu helemaal om? Om tien keer zo weinig veranderingen als bij de spellingherziening van 1954. Al onze voorstellen tezamen zouden bijvoorbeeld in romans hebben geleid tot een verandering van 1 op de 174 woorden: minder dan drie per normaal bedrukte bladzijde." (Leeuwarder Courant,13 juni 1994)
Dit argument – als het al waar is – komt neer op: "Wat zeur je nou dat we je rechterduim willen afzetten, tien jaar terug hebben we je hele linkerhand geamputeerd en daar heb je toch ook mee leren leven?"
Geen wonder dat het publiek er niet aan wilde.
http://www.veto.student.kuleuven.ac.be/jg26/veto2608/geerts.html
Het was een naïef idee om een ideale spelling op te stellen. Grote talen als Engels, Duits en Frans hebben in een paar honderd jaar geen ingrijpende spellingshervorming toegepast, omdat het de toegankelijkheid van de taal vernietigt. Zo is het jaren na de hervorming niet prettig en storend een oude tekst te lezen. Het Nederlands heeft behoorlijk wat wijzigingen achter de rug. Dat heeft ervoor gezorgd dat een simpele 19e-eeuwse tekst niet lekker leest met dubbele klinkers en veel -sch op het eind van woorden. Het Engels heeft vrijwel niets veranderd, is niet consequent en niet fonetisch. Je moet het gewoon leren. Een taal moet wat mij betreft de historische spelling van woorden niet verwijderen, maar gewoon omarmen. Overal een k i.p.v. een c is niet nodig. Leer het gewoon.
Dat spelling zichzelf wel regelt, betwijfel ik ten zeerste. Kijk maar eens naar het Engels.
Is nog steeds niet bekend wie het lek in de commissie-Geerts was? Dat zou ik namelijk wel willen weten. Men lijkt het net zo goed geheim te houden als de diefstal van de Rechtvaardige Rechters!
Mij verbaast de opmerking dat het Groene Boekje 'nog steeds vrij volumineus' is. Bestaat er ergens een streven om het kleiner te maken? Het lijkt mij heel goed dat de woordenlijst juist steeds vollediger wordt, onder meer door meer Vlaamse en Surinaamse woorden op te nemen. Dit is ook de belangrijkste reden voor de tienjaarlijkse actualisering.
Het Engels regelt zichzelf wel degelijk: de taalgebruiker blijkt geen enkele behoefte te hebben aan spellingswijzigingen. Juist de prima functionerende spelling van het Engels pleit tegen elk ingrijpen van bovenaf.
Hoe consequenter de spelling, hoe korter de woordenlijst kan zijn omdat de spelling van de meeste woorden dan evident is.
Het Groene Boekje wordt dunner en met meer Surinaamse woorden:
https://onzetaal.nl/nieuws/groene-boekje-2015-wordt-dunner
Ik geef Nederlands aan volwassen anderstaligen. Velen willen het Nederlands echt goed spreken en schrijven. Ze lopen hopeloos verloren in de aartsmoeilijke spelling(s?)regels die dan ook nog eens om de haverklap veranderd worden. Die verandering is meestal geen vereenvoudiging!
Ode aan professor Geerts.
Ik verzeker mijn studenten ervan dat communicatie belangrijker is dan correcte spelling. Ze hebben al spreek- en schrijfangst genoeg. Tijd voor succeservaringen!
Beste Maarten, de spelling van het Engels is nu juist heel problematisch. In Engeland wordt ontzettend slecht gespeld, niet door de mensen met een goede opleiding maar wel door John-with-the-cap. Were en where, there en their, which en witch, zelfs we're en wear worden door de eenvoudige Engelsman voortdurend door elkaar gehaald. Though en tough zijn al moeilijk, maar echt lastig te spellen woorden vormen helemaal een probleem. Lees de gemiddelde reactie op een discussieforum (ik bedoel hier NIET de sociale media, waar correct spellen allang geen noodzaak meer is) zoals van The Guardian of The Telegraph en je ziet onmiddellijk wat ik bedoel.
Je hebt in zekere zin gelijk dat 'de spelling zichzelf wel regelt', maar alleen als je daarmee bedoelt dat correcte spelling niet echt belangrijk is. Want functioneren doet die Engelse spelling echt al niet meer sinds William Shakespeare…
De huidige spelling blijft een draak. De tussen-nhistorie is klunzig en onrealistisch. De willekeur (bv. lokaal, maar localiteit, ook zelfs kwint en quiz) stuit tegen de borst.
Zelfs vroeger maakte men gekke sprongen: citroen bleef citroen, cigaar werd sigaar!
Afschaffen van de sch (waschen) was misschien nuttig, maar of je nu leeraar of leraar spelde, kooper of koper (er bestond wel een betekenisverschil tussen beide woorden), eigenlijk maakte het allemaal niet veel uit. Sjokolade zou me helemaal niet storen, soms vind k zelfs: hoe fonetischer, hoe beter en makkelijker.
Wat de Duitse spelling betreft, vergis je je toch. Enkele jaren na de Nederlandse is er een Duitse spellinghervorming gekomen: http://www.digibron.nl/search/detail/012de1f94509b62b43f44287/spellinghervorming-voor-duitse-hof. Daar is wel een overgangsperiode van tien jaar aan gekoppeld, om de mensen er ruimschoots de tijd te geven eraan te wennen. Voor niets, eigenlijk: http://www.ad.nl/ad/nl/1013/Buitenland/article/detail/2327073/2006/01/02/Breed-verzet-tegen-nieuwe-Duitse-spelling.dhtml. Een van de meest opvallende wijzigingen, is de regeling van het gebruik van de ß tegenover ss. Men wilde ook de hoofdletter bij alle zelfstandige naamwoorden afschaffen, maar dat was te ingrijpend, en dat heeft het dus niet gehaald. Ingrijpend, protest, niet gehaald, klinkt dat niet vertrouwd?
Volledig zal die lijst nooit zijn. Het klopt wat Maarten zegt: hoe consequenter de spelling, hoe korter de woordenlijst, net omdat in de woordenlijst de woorden staan die om de een of andere reden buiten de regels vallen.
'Om de haverklap' is wel wat overdreven, hoor. Zoals gezegd lag er tussen de laatste spellinghervorming en die daarvoor veertig jaar. De hervorming daarvoor dateerde uit de jaren 90 van de negentiende eeuw, en die daarvoor uit begin 19de eeuw. Vier hervormingen op 200 jaar tijd, dat is niet zo vreselijk veel. Het voornemen om de spelling om de tien jaar te herzien, klinkt wel verontrustend, maar in de praktijk betekent dat tot nu toe eigenlijk een herziening van het Groene Boekje. In 2015 zal er geen enkele regel veranderen.
Het probleem met 'fonetisch' is wel welke fonetiek je gaat volgen. Schrijf je 'Europa' of 'Eujropa'? Schrijf je 'gehandikapt' of 'gehendikept'? En dan ga je moeten kiezen tussen ei of ij en ou of au. Er gaan heel wat woordbeelden veranderen als je zo'n keuze maakt.
Je moet weten dat de hoofdregel van elk spellingsysteem dat we in het Nederlands al hebben gehad 'schrijf zoals je spreekt' is, en het grootste deel van wat we schrijven, is ook gewoon fonetisch. Dat is zo vanzelfsprekend dat het niet eens opvalt. Leg de spelling van het Nederlands eens naast die van het Frans en, zeker, het Engels. Je zal merken dat het dan nogal meevalt in het Nederlands. Niet perfect, zeker. Maar ook niet dramatisch.
In Engelstalige landen leren kinderen schrijven door basiswoorden uit het hoofd te leren en na te schrijven. Niet via regels, want die zijn er niet (of amper). Dat gaat een stuk moeizamer, en zeker mensen met dyslexie lopen hier volledig in verloren, want de enige kapstokken die zij hebben om toch enigszins te leren spellen, namelijk die regels, zijn er niet in het Engels.
Maar leg onze spelling naast die van het Spaans, dan stel je vast hoe bijna echt fonetisch het Spaans is!
Ik heb mijn bachelorscriptie geschreven over de mislukte Duitse spellingshervorming van 1876. Ook toen al: ingrijpend, protest, niet gehaald.
Ik vermoed sterk dat er geen enkele spellinghervorming is, voor welke taal dan ook, die zonder protest wordt doorgevoerd. Ingrijpen in spelling lijkt op ingrijpen in taal, en dus ingrijpen in identiteit, en dat wekt onrust, en dus protest. Hoe ingrijpender/zichtbaarder, hoe meer protest. Daarom ook dat het voorstel om de hoofdletters in het Duits te laten vallen bij zelfstandige naamwoorden het recent niet gehaald heeft.
Nog even over dat fonetisch spellen: 'lijstrekker' is perfect fonetisch (je hoort maar 1 t). En toch: http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=dmf20140407_01058423&utm;_source=facebook&utm;_medium=social&utm;_term=nieuwsblad&utm;_content=article&utm;_campaign=seeding 😉